Słownik Liturgiczny

SŁOWNIK LITURGICZNY

      W tym bloku-zakładce można znaleźć przydatne informacje o rzeczach, miejscach i pojęciach związanych z Liturgią. Otóż musimy uświadomić sobie, że ludzka wiedza (jej różne dziedziny) opiera się m.in. na znajomości znaczenia terminologii (słów), jaka jest charakterystyczna dla konkretnej dyscypliny nauki czy sfery działalności człowieka. Natomiast, gdy brak jest takiej znajomości – to wtedy nie sposób posługiwać np. językiem obcym czy językiem typowym dla danej dziedziny wiedzy, choćby filozofii, socjologii czy ekonomii. Nie możemy również nawiązać dialogu czy komunikacji z innymi oraz czujemy się wtedy wyobcowani, znudzeni.

      Analogiczna sytuacja dotyczy także sfery życia religijnego, czy mówiąc ściślej w odniesieniu do w sytuacji, która nas tu interesuje: życia liturgicznego. Dlatego świadome uczestnictwo w Liturgii, np. we Mszy św., powinno objawiać się w postaci znajomości przez nas podstawowej symboliki i znaczenia obrzędów, w których bierze się udział. Stąd powstaje postulat, aby nieustannie pogłębiać swoją wiedzę i świadomość liturgiczną. Warto zadawać sobie pytania: czy wiem, w czym tak naprawdę biorę udział? Czy wiem, co dany obrzęd oznacza?

      Oczywiście, oprócz wiedzy, nasze uczestnictwo w Liturgii powinno się  przejawiać w naszych postawach i gestach. Nie mogą być one ospałe ani tym bardziej okazujące naszą niechęć czy znudzenie (wynikające często z nieznajomości znaczenia wspomnianych symboli  czy obrzędów). Jeśli nie znam znaczenia tego, co dokonuje się we Mszy św., np. podczas Wigilii Paschalnej w Wielką Sobotę – wtedy doświadczam znudzenia i mówię, że zbyt  długo trwa ta Liturgia. A zatem uczestnictwo czynne w liturgii wymaga: dawania jasnych i wyraźnych odpowiedzi na wezwania kapłana, klarownego wypowiadania modlitw, włączania się do śpiewu liturgicznego. Nasza aktywność jest zewnętrznym odbiciem naszego wewnętrznego przeżywania Ofiary Mszy św. Dlatego też istotne jest poznawanie modlitw, tekstów pieśni i aklamacji, stosowanych w czasie Liturgii.

      Co to jest liturgia? Liturgia jest szczytem, do którego zmierza działalność Kościoła, i jednocześnie jest źródłem, z którego wypływa cała jego moc (KL 10). Słowo „liturgia” pochodzi od greckiego wyrazu leiturgia (leitos – publiczny, ergon – służba, praca). Wyraz ten oznaczał więc zarówno służbę publiczną w Grecji, jak i odnosił się do czynności religijnych. Kościół Zachodni słowo „liturgia” wprowadził na określenie kultu Bożego dopiero w XVIII w. Wcześniej na określenie tego, co dziś nazywamy Liturgią używano takich słów jak: ministeria, eclessiastica, celebratio, servitia, cultus, officium divinum, sacri ritus, opus dei, caeremonia lub agenda.

     Liturgia – to wszelki kult człowieka, jaki oddawany jest Bogu. Do Liturgii zaliczamy:

– Eucharystię (Mszę Świętą)

– Sakramenty święte

– Sakramentalia (egzorcyzmy, poświęcenia, błogosławieństwa)

– Liturgię Godzin (brewiarz)

– Celebracje roku liturgicznego.

     Liturgia nie obejmuje całej działalności Kościoła!!! Poza Liturgią istnieją jeszcze m.in. nabożeństwa. Nabożeństwa – to inna forma pobożności, odmienna i niezaliczana jednak do Liturgii. Oczywiście, nabożeństwa powinny być tak uporządkowane, aby zgadzały się z Liturgią: z niej wypływały i do niej prowadziły. Wyróżniamy nabożeństwa: publiczne, ludowe oraz indywidualne (prywatne). Niektóre z nich są szczególnie przypisane do określonych miesięcy, np. nabożeństwa majowe, czerwcowe. Do nabożeństw należą również m.in.: Droga Krzyżowa, Gorzkie Żale, Droga Światła, Różaniec św., Koronka do Bożego Miłosierdzia, Godzinki do NMP, nabożeństwa o urodzaje, ku czci świętych itp. Uczestnicząc w nich – powinniśmy mówić, że uczestniczymy w nabożeństwach, a nie w Liturgii.

      Liturgia nie jest tylko i wyłącznie dziełem czy czynnością ściśle ludzką. W Liturgii bowiem „niebo styka się z ziemią”. Liturgia to zarówno kierunek wstępujący (od człowieka do Boga): wyraża się w składaniu ofiar, w dziękczynieniu i uwielbieniu, jak i kierunek zstępujący (od Boga do człowieka): oznacza zstępowanie Bożej łaski, skutkuje uświęceniem człowieka. A zatem celem Liturgii jest: uwielbienie Stwórcy i uświęcenie człowieka. To dwutorowe ukierunkowanie Liturgii widać dobrze w strukturze Mszy św. Najpierw następuje Liturgia Słowa: oto Bóg pierwszy kieruje do nas swoje Słowo. Dopiero później, w jej drugiej części (Liturgii Eucharystycznej):  składamy Bogu swe ofiary z darów otrzymanych od Niego. Zapraszamy zatem do poznawania znaczenia podstawowej terminologii z zakresu życia liturgicznego.

ABLUCJA – (w łac. – obmycie) oznacza w liturgii obmycie: palców, głowy, stóp, kielicha (puryfikacja).

ABSOLUCJA (rozgrzeszenie) – udzielane przez kapłana w Sakramencie Pokuty odpuszczenie grzechów. Są to słowa: Bóg Ojciec miłosierdzia, który… i ja odpuszczam tobie grzechy w Imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. [czytaj więcej… 

ADORACJA – pełne czci i uwielbienia uniżenie się przed Bogiem, wewnętrzne uznanie Jego nieskończonej wyższości. Ma miejsce np. przed Panem obecnym w Eucharystii – jako cicha adoracja, ale także publicznie np. podczas całodziennego wystawienia w 40-godzinnym nabożeństwie. Z kolei Liturgia Wielkiego Piątku zaprasza do adoracji krzyża. 

ADWENT – pierwszy okres nowego roku liturgicznego, czas oczekiwania na Boże Narodzenie, ale i na Paruzję. [więcej nt. Adwentu przeczytaj w zakładce: Rok liturgiczny – Adwent]

AGAPA – (od gr. agapé – miłość) uczta, uczta miłości, dzisiaj o agapie mówimy jako o wspólnym okazyjnym spotkaniu przy stole w duchu Chrystusa, np. podczas wieczerzy wigilijnej.

AGENDA – księga liturgiczna zawierająca teksty do sprawowania sakramentów i sakramentaliów (modlitw, nabożeństw, błogosławieństw, poświęceń itp.).

AGNUS DEI – (w łac. – Baranku Boży) pierwsze słowa modlitwy odmawianej w stałej części Mszy świętej przed Komunią św.

AKCJA KATOLICKA – [Czytaj więcej…

AKLAMACJA – (od łac. clamo – wołać) jest to krótkie zawołanie zgromadzenia wiernych, które jest wyrazem ich uczestnictwa w liturgii i duchowej łączności z wypowiadanymi przez celebransa słowami. Najczęściej spotykane aklamacje to: Amen; Bogu niech będą dzięki; Chwała Tobie, Panie; Panie, zmiłuj się (Kyrie); Baranku Boży. Na wyróżnienie zasługują dwie spośród aklamacji mszalnych: przed Ewangelią – zwykle (poza okresem Wielkiego Postu) jest śpiew: Alleluja, po którym następuje określony werset i odpowiedź ludu; oraz aklamacja po Przeistoczeniu (może mieć jedną z czterech form, np. Głosimy śmierć Twoją, Panie Jezu…), która stanowi wyznanie wiary w Misterium Paschalne, uobecniające się w Tajemnicy Eucharystii. Krótkie aklamacje łączyły się z biegiem czasu w większe partie tekstowe i tak powstały znane w dzisiejszej liturgii hymny: Święty, Święty… (Sanctus) czy Chwała na wysokości Bogu (Gloria). Zawołania te stanowią najdobitniejszą formę uczestnictwa całej wspólnoty w liturgii.

AKOLITA – (gr. akoluthéo – idę za kimś, towarzyszę) to alumn seminarium duchownego, który po kilku latach (zazwyczaj czterech) studiów otrzymuje posługę tzw. akolitatu. Jest upoważniony do rozdawania Komunii św. wiernym, pomagając w tym diakonowi lub prezbiterowi (np. gdy jest duża liczba wiernych). Wówczas jest nadzwyczajnym szafarzem tego sakramentu. Po Komunii św. pomaga kapłanowi lub diakonowi w puryfikowaniu i porządkowaniu naczyń liturgicznych. Można mu zlecić wystawienie Najświętszego Sakramentu do publicznej adoracji, a następnie schowanie, jednak bez udzielania ludowi błogosławieństwa. Jest to posługa czasowa i w razie opuszczenia przez niego seminarium lub zakonu nie może on już rozdawać Eucharystii. Potocznie akolita to ministrant niosący świece w czasie procesji.  

AKOLITKI – lichtarze z płonącymi świecami używane w czasie czytania Ewangelii oraz w procesjach niesione obok krzyża.

ALBA – (łac. albus – biały) długa, biała szata liturgiczna (kapłana i służby liturgicznej), symbolizująca łaskę chrztu św.

ALLELUJA – (od hebr. czasownika w trybie rozkazującym: hallelu-Jah(we) oznacza: chwalcie Jahwe, chwalcie Pana). Stanowi radosną aklamację, śpiewaną przez kantora (psałterzystę) lub scholę we Mszy św. przed Ewangelią we wszystkich okresach (poza Wielkim Postem). Aklamacja Alleluja jest szczególnie wyeksponowana w liturgii w okresie Wielkanocnym.

ALUMN – student seminarium duchownego (używa się też określenia kleryk).

AMBONA – miejsce do czytań biblijnych oraz wygłaszania homilii (kazań), dziś najczęściej oznacza pulpit zwany ambonką usytuowany w prezbiterium. Nieraz zwana jest – kazalnicą.

AMEN – dosłownie oznacza: niech tak się stanie. Jest to aklamacja ludu w odpowiedzi na słowa uwielbienia wypowiedziane przez prowadzącego modlitwę. W liturgii mszalnej zasadnicze znaczenie ma Amen wypowiadane na zakończenie Modlitwy Eucharystycznej, po słowach celebransa: Przez Chrystusa, z Chrystusem… (tradycja rzymska zaleca w tym wypadku odśpiewanie trzy razy) i przed przyjęciem Komunii św. (jeżeli uwzględnimy kolejność gestów: ukazanie Ciała Chrystusa, słowa kapłana i odpowiedź wiernego – w tym przypadku Amen staje się wyznaniem wiary).

AMPUŁKI – (od łac. ampulla – naczynie) są to naczynia liturgiczne w kształcie małych dzbanuszków, w których podaje się wino i wodę w czasie Mszy św.

ANAKLEZA – (od gr. anakalein – przyzywać, wołać) część modlitwy, w której wzywamy Boga i zwracamy się do Niego np. słowami: Wszechmogący wieczny Boże… 

ANAMNEZA – (gr. anamnesis – przypomnienie) modlitwa wypowiadana przez celebransa bezpośrednio po aklamacji wiernych po Przeistoczeniu [ME II: Wspominając śmierć i Zmartwychwstanie Twojego Syna…; ME III: Wspominając, Boże, zbawczą mękę Twojego Syna, jak również cudowne Jego Zmartwychwstanie i Wniebowstąpienie oraz czekając na powtórne Jego przyjście w chwale….]. Modlitwa ta należy do istotnych elementów Modlitwy Eucharystycznej. Owo „wspomnienie” należy bowiem rozumieć znacznie głębiej niż potoczne znaczenie tego słowa. Kościół sprawując pamiątkę swego Pana nie tyle przypomina sobie życie Zbawiciela, co je aktualizuje, a więc w sposób sakramentalny czyni obecnym Jego dzieło zbawcze. W ten sposób wszyscy uczestnicy Eucharystii mają udział w życiu Chrystusa, a zwłaszcza w tajemnicy Jego Paschy.

ANIOŁ PAŃSKI – (łac. Angelus Domini) modlitwa odmawiana rano, w południe i wieczorem dla uczczenia Wcielenia Bożego i Macierzyństwa Najświętszej Maryi Panny.

ANTYFONA – (gr. antifonos – ten, który odpowiada) refren rozpoczynający i kończący psalm w Liturgii Godzin, używany też podczas Mszy św. i w Nieszporach.

APEL JASNOGÓRSKI – wieczorna modlitwa kierowana do Matki Bożej Królowej Polski w intencji Ojczyzny i Kościoła, przeżywana indywidualnie lub we wspólnocie [zob. tekst Apelu… Apel Jasnogórski sprawowany jest szczególnie uroczyście na Jasnej Górze codziennie o godzinie 21.00 – od 8 grudnia 1953 r. Transmitowany jest m.in. przez Telewizję Trwam. W okresie terroru stalinowskiego, kiedy władza otwarcie walczyła z Bogiem, a Prymas Polski ks. kard. Stefan Wyszyński został uwięziony, wówczas na Jasnej Górze Ojcowie Paulini podjęli szczególną modlitwę w jego intencji. 8 grudnia 1953 r. zapoczątkowali codzienną modlitwę, zwaną Apelem Jasnogórskim. Od tamtej pory codziennie stajemy na jasnogórski Apel. Każdego dnia wieczorem, o godzinie 21.00, przenosimy się myślami na Jasną Górę, klękamy przed obrazem Matki Bożej. [Czytaj więcej…

APOKALIPSA – ostatnia księga zamykająca Nowy Testament, która zawiera proroctwa dotyczące rzeczy ostatecznych – eschatologicznych. Jej autorem jest św. Jan Ewangelista, stąd też nazywana jest: Objawieniem (św. Jana). Powstała na wyspie Patmos ok. 95-100 r.

APSYDA (lub absyda) – półkolista wnęka w ścianie kościoła lub kaplicy, zwykle w niej jest miejsce na tabernakulum lub krzesło dla kapłana.

ARCHIDIECEZJA – jednostka terytorialna administracji kościelnej, na czele której stoi arcybiskup.

ARMA CHRISTI – łacińskie określenie narzędzi Męki Pańskiej; w ikonografii chrześcijańskiej określenie wszystkich atrybutów symbolizujących cierpienie Jezusa Chrystusa, do których należą: krzyż, tablica ze skrótem INRI, korona cierniowa, kolumna (slup) i rózgi do biczowania, trzcina, chusta św. Weroniki z odciśniętym wizerunkiem twarzy Chrystusa, młotek, cęgi i gwoździe, włócznia, dzban z octem (żółcią), kielichy na krew spływającą z ran podtrzymywane przez aniołów. Arma Christi popularne były szczególnie w sztuce gotyku, z której przeniknęły do sztuki ludowej.

ASPERSJA (asperges) – liturgiczne pokropienie zgromadzonych wiernych wodą święconą na początku Mszy św. niedzielnej jako przypomnienie Chrztu św., jego skutków i zobowiązań; zastępuje we Mszy św. akt pokuty. Swoją nazwę wzięło od pierwszych słów pieśni: Asperges me domine – pokropisz mnie Panie.

BALDACHIM – ozdobna tkanina rozpięta na czterech drążkach lub daszek nad godnymi czci miejscami (ołtarz), osobami (tron biskupi), a przede wszystkim niesiony podczas procesji nad kapłanem niosącym Najświętszy Sakrament.

BAZYLIKA – w sensie architektonicznym kościół wielonawowy (nawa główna wyższa od naw bocznych). Wyróżnia się: bazylikę mniejszą – tytuł nadawany znaczniejszym kościołom oraz bazyliki większe (chodzi o cztery bazyliki rzymskie: św. Jana na Lateranie, M.B. Większej, św. Pawła za Murami, św. Piotra na Watykanie).

BEATYFIKACJA – (łac. beatus – szczęśliwy, zbawiony) uznanie za błogosławioną osobę zmarłą w opinii świętości (poprzedzone procesem beatyfikacyjnym).

BENEDYKCJONAŁ – księga liturgiczna zawierająca teksty błogosławieństw i poświęceń osób, rzeczy i miejsc.

BIBLIA (PISMO ŚWIĘTE) – (gr. biblos – zwoje) zbiór ksiąg napisanych pod natchnieniem Ducha Świętego zawierających Słowo skierowane do ludzi przez Boga. Na Pismo Święte składa się: Stary Testament (46 ksiąg) i Nowy Testament (23 księgi). Pismo Święte stanowi kanon, czyli zestaw ksiąg zaaprobowanych przez Kościół jako natchnione. Kanon ten został ostatecznie ogłoszony podczas Soboru Trydenckiego (XVI w.). Pismo święte i Tradycja stanowią łącznie jedno (choć w dwóch postaciach) źródło Objawienia Bożego.

BIERZMOWANIE – Sakrament wtajemniczenia chrześcijańskiego, w którym człowiek otrzymuje w szczególny sposób dary Ducha Świętego. [Czytaj więcej….

BINACJA – dwukrotne odprawianie Mszy św. przez tego samego kapłana w ciągu jednego dnia.

BIRET – nakrycie głowy w kształcie czworokąta, z trzema lub czterema rogami. Tradycyjnie kolor czarny przysługuje księżom, fioletowy biskupom, a czerwony kardynałom. Ten ostatni biret, od 1464 roku, wręczany jest przez papieża nowemu kardynałowi podczas uroczystej ceremonii (konsystorza).

BISKUP ORDYNARIUSZ – (gr. episkopi – ten, który nadzoruje) Jest to najwyższy urzędem duchowny w diecezji. Zostaje on powoływany przez papieża do przewodzenia Kościołowi w wydzielonej jednostce terytorialnej, zwanej diecezją (w przypadku biskupa ordynariusza) lub archidiecezją (w przypadku arcybiskupa). Jest to osoba odpowiedzialna za losy i rozwój Kościoła, cykliczne wizytacje kanoniczne parafii, poprawność liturgii oraz poszczególne duszpasterstwa. Udziela święceń kapłańskich i przewodniczy centralnym uroczystościom kościelnym, będąc głównym sprawującym liturgię pasterzem. Zdaje on relacje z życia duszpasterskiego diecezji papieżowi. Świątynię biskupa ordynariusza określa się mianem Katedry – „Matki” wszystkich kościołów w diecezji.

BŁOGOSŁAWIEŃSTWO – modlitwa nad osobą, wspólnotą lub rzeczą w celu uproszenia pomocy od Boga. Obejmuje odpowiednie słowa i towarzyszące im gesty sakralne (np. włożenie lub – przy większym zgromadzeniu – wyciągnięcie rąk, szczególnie jednak uczynienie znaku krzyża). Może być samoistną czynnością liturgiczną (np. błogosławieństwo dzieci), głównie jednak stanowi normalną formę rozesłania na końcu Mszy św., jako zwykłe błogosławieństwo albo jako uroczyste, potrójne błogosławieństwo końcowe, lub też jako modlitwa błogosławieństwa nad ludem.

BOŻA MĘKA – to staropolska nazwa krzyża przydrożnego, na którym znajduje się figura Chrystusa Ukrzyżowanego lub kapliczka ze sceną Ukrzyżowania bądź scenami Męki Pańskiej. W niektórych regionach Polski nazwa ta funkcjonuje do chwili obecnej, m.in. na Kociewiu i Kaszubach, Śląsku (Bożamęka, Bożymenka. Bożymąka, itp.).

BREWIARZ (LITURGIA GODZIN) – księga zawierająca teksty modlitw na różne pory dnia, do odmawiania których zobowiązani są duchowni.

BURSA – ozdobna, sztywna torebka z tkaniny, do zawieszenia na szyi, w której kapłan nosi Najświętszy Sakrament, np. do chorych.

CARITAS – czynne praktykowanie chrześcijańskiej miłości bliźniego lub nazwa organizacji dobroczynnej działającej w Kościele.

CELEBRANS – to nazwa funkcji osoby, która sprawuje obrzędy liturgiczne. Jeśli obok celebransa znajdują się inni prezbiterzy, to nazywa się ich koncelebransami. Zwykle celebransem jest biskup lub kapłan. Niektórym określonym czynnościom liturgicznym może przewodniczyć diakon (np. obrzędy chrztu św., pogrzebu, nabożeństwo eucharystyczne z błogosławieństwem). Dzięki władzy otrzymanej w chwili święceń, celebrans działa w liturgii w zastępstwie Chrystusa – in persona Christi. Papież Jan Paweł II w liście o Tajemnicy i kulcie Eucharystii, z 1980 r. napisał: Kapłan sprawuje Najświętszą Ofiarę in persona Christi – to znaczy więcej niż w imieniu czy w zastępstwie Chrystusa. In persona, to znaczy: w swoistym sakramentalnym utożsamieniu się z Prawdziwym i Wiecznym Kapłanem. Celebrans jako kapłan jest rzecznikiem zgromadzenia liturgicznego u Boga. Ofiarę Eucharystyczną sprawuje on i odmawia modlitwy w imieniu swoim i wszystkich obecnych oraz całego ludu świętego, kierując je do Ojca niebieskiego, przez Chrystusa i w Duchu Świętym.

CELIBAT – stan bezżenny, ślub czystości.

CEREMONIAŁ – księga zawierająca przepisy i formy uroczystego sprawowania liturgii.

CEREMONIARZ – osoba przygotowująca i koordynująca przebieg liturgii, różne posługi oraz dbająca o spokojny, harmonijny przebieg uroczystości. Ceremoniarz jest w pewnym sensie „reżyserem” celebracji i dlatego powinien znać główne jej punkty, oraz powinien mądrze harmonizować w jedność modlitewną przewodniczenie i posługi, chór i zgromadzenie, słowa i gesty, śpiew i milczenie, aby stały się znakami przywołującymi i komunikującymi to, co jest Boże. Jego działania, wyrażające się w przygotowaniu i prowadzeniu czynności liturgicznych, winny być jasne i dokładne, ale również cierpliwe i pokorne. Nie mogą być one dominujące, przeszkadzające albo utrudniające przejście od znaków do znaczenia. Podczas celebracji ceremoniarz powinien być jak powietrze; obecny, ale niewidoczny, aktywny tylko w razie absolutnej konieczności. Można go przyrównać do suflera w teatrze, który podpowiada nieraz aktorom, jak, gdzie i kiedy mają „zagrać”.

CEROFERARIUSZ (akolita) – (łac. ceroferarius) oznacza niosącego świecznik, świecę.

CHLEB – jest, oprócz wina, elementem niezbędnym do sprawowania Mszy św. W czasie przeistoczenia chleb staje się Ciałem Chrystusa. Do przeistoczenia używa się, za przykładem Chrystusa, chleba niekwaszonego, czysto pszennego i świeżo upieczonego. Chleb w życiu człowieka jest niezastąpiony i jego wymowa znaczeniowa ma dlatego wielką siłę, także w liturgii. Chleb, jak człowiek, wyrasta z ziemi. Jest darem Bożym. Od IX w., a powszechnie od XII w. wypiekano gotowe hostie. Z wielkiego szacunku dla ich przeznaczenia, wytłaczano na nich wizerunek Chrystusa lub inne symbole związane z Jego Ofiarą, a przy ich wypiekaniu, szczególnie w klasztorach, brali udział kapłani i diakoni ubrani w alby i śpiewający psalmy.

CHORAŁ – oficjalny śpiew Kościoła katolickiego lub księga zawierająca śpiewy liturgiczne. Śpiew ten bywa też nazywany gregoriańskim, a to dlatego, iż największe zasługi dla jego rozwoju miał papież Grzegorz Wielki (590-604).

CHRYSTUS FRASOBLIWY – motyw w sztuce chrześcijańskiej charakterystyczny dla sztuki poźnogotyckiej, przedstawiający Chrystusa umęczonego w pozycji siedzącej i czekającego na ukrzyżowanie. Najstarsze, czternastowieczne wizerunki pochodzą z Niemiec, Niderlandów i Austrii. Popularny jest także w Polsce, a szczególną popularność zyskał w sztuce ludowej.

CHRZCIELNICA – zbiornik na wodę chrzcielną umieszczony w świątyni, w prezbiterium lub oddzielnej kaplicy, służący do udzielania chrztu.

CHRZEST – jeden z siedmiu sakramentów świętych, pierwszy sakrament wtajemniczenia chrześcijańskiego, uwalnia od grzechu pierworodnego i wszystkich innych grzechów oraz włącza do wspólnoty Kościoła. Może być przyjęty przez dzieci lub przez dorosłych (po okresie tzw. katechumenatu). [Czytaj więcej…

CIEMNICA – miejsce w kościele, gdzie przechowuje się Najświętszy Sakrament w noc z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek. Inaczej nazywana ołtarzem adoracji.

CINGULUM – (łac. cingo – otaczam, obwiązuję) pasek, sznur służący do przepasywania alby, element stroju liturgicznego. Zwykle koloru białego, choć może być w kolorze dnia.

CORPUS CHRISTI – (łac. – Ciało Chrystusa) słowa wypowiadane przez kapłana przed udzieleniem Komunii św. wiernemu.

CREDO – (łac. credo – wierzę) wyznanie wiary chrześcijańskiej.

CYBORIUM – (łac. cibo – żywię; ciborium – puchar) zwane potocznie puszką, służy do przechowywania, zwykle w tabernakulum, Eucharystii (komunikantów). Zazwyczaj ma kształt kielichowaty, jest jednak większe od kielicha mszalnego.

CZYTANIE (lekcja) – w odniesieniu do liturgii jest to odczytanie fragmentu Pisma św. w ramach Liturgii Słowa.

DALMATYKA – szata liturgiczna diakona, podobna do ornatu. Ma postać krótkiej, luźnej tuniki, z szerokimi i krótkimi rękawami. Na ogół wykonywana w kolorach liturgicznych.

DARY OFIARNE – rzeczy i akty wewnętrzne, które człowiek składa Bogu w czasie Mszy św. Przede wszystkim są to dary chleba i wina, które oznaczają wszelką ofiarę człowieka.

DEKANAT – (deka – dziesięć) cześć diecezji obejmująca kilka lub kilkanaście (około dziesięciu) parafii. Życie duszpasterskie w dekanacie koordynuje – dziekan, który jest jednym z proboszczów w danym dekanacie.

DEWOCJONALIA – przedmioty służące podczas kultu religijnego.

DIAKON – (gr. diakonos – sługa) najniższy stopień święceń, będący etapem przygotowawczym do prezbiteratu – święceń kapłańskich. Diakon może m.in.: czytać Ewangelię (po uprzednim błogosławieństwie celebransa), głosić homilię, rozdawać komunię, wystawiać i błogosławić Najświętszym Sakramentem, wypowiadać intencje modlitwy wiernych, asystować przy sakramencie małżeństwa, udzielać chrztu, święcić pokarmy, a także przewodniczyć obrzędom pogrzebowym. Nie może sprawować Eucharystii i słuchać spowiedzi św. Sobór Watykański II, obok istniejącej pozycji diakona czasowego (przygotowującego się do kapłaństwa), przywrócił funkcję diakona stałego: mogą nim być zarówno mężczyźni żonaci, jak i pozostający w celibacie. Strojem diakona jest dalmatyka, którą zakłada na albę. Diakon nosi także stułę, spiętą na końcach, przewieszoną przez lewe ramię.

DIECEZJA – podstawowa cześć administracyjna i formacyjna Kościoła, powierzona biskupowi i podległym mu prezbiterom, który jest za nią odpowiedzialny bezpośrednio przed papieżem.

DOGMAT – w Kościele katolickim jest to prawda, fakt niepodlegający dyskusji i wątpliwości. Wiele rzeczywistości naszej wiary jest niemożliwych do udowodnienia naukowego. Odwołują się one do wiary i dzięki niej muszą zostać niepodważalnie przyjęte.

DOKSOLOGIA – (gr. doksa – chwała, wielkość, szacunek, cześć) fragment modlitwy wielbiący Boga w Trójcy Świętej. Kończy on każdy psalm podczas Liturgii Godzin. Towarzyszy także wielu innym modlitwom. Może zaczynać się np. od słów: Chwała Ojcu i Synowi… Najważniejszą doksologią jest podczas Mszy św. tzw. doksologia końcowa (albo: wielka), kończąca Modlitwę Eucharystyczną, kiedy kapłan unosi kielich i patenę z Ciałem i Krwią Chrystusa, wypowiadając słowa: Przez Chrystusa, z Chrystusem, i w Chrystusie, Tobie, Boże Ojcze Wszechmogący w Jedności Ducha Świętego wszelka cześć i chwała przez wszystkie wieki wieków. Uwielbienie to skierowane jest głównie do Boga Ojca (Adresata całej ME), ale wraz z Nim otrzymuje je również Duch Święty oraz sam Chrystus, będący zarazem źródłem i pośrednikiem tegoż uwielbienia. Tym zaś, który oddaje Bogu cześć i chwałę, w pełnej solidarności z Chrystusem, jest Kościół. Lud kończy tę modlitwę odpowiadając – „Amen”, które jest jednocześnie wyrazem akceptacji zgromadzonych wiernych dla całej Modlitwy Eucharystycznej. Jest to z pewnością najważniejsze „Amen” całej Mszy św., które powinno być wypowiedziane, a najlepiej wyśpiewane, szczególnie uroczyście.

DROGA KRZYŻOWA – (łac. via crucis) nabożeństwo odprawiane zwykle w czasie Wielkiego Postu i będące pamiątką męki Chrystusa. Podzielona jest na 14 stacji. [Czytaj więcej… 

DROGA ŚWIATŁA – (łac. via lucis) nabożeństwo odprawiane w okresie wielkanocnym, powstałe na bazie Drogi Krzyżowej, ale podejmujące rozważanie 14 spotkań Zmartwychwstałego już Chrystusa z ludźmi oraz najważniejszych wydarzeń zaistniałych po Jego Zmartwychwstaniu. [więcej nt. Drogi Światła przeczytaj w zakładce: Rok liturgiczny – Okres Wielkanocny]

DUCH ŚWIĘTY – [czytaj więcej… 

DUCHOWA ADOPCJA DZIECKA POCZĘTEGO – [Czytaj więcej…

DYSPENSA – decyzja hierarchii kościelnej, która zwalnia wiernego od wykonywania obowiązku nałożonego przez prawo kościelne.

DYSTYNKTORIUM – wzorowany na krzyżu biskupim (pektorale) ozdobny, metalowy emblemat w kształcie krzyża lub medalionu używany przez kanoników do uroczystego lub chórowego stroju.

DZIEŃ PAŃSKI – zob. Niedziela i czytaj więcej…

DZWON – jego głos towarzyszy nam codziennie wzywając na modlitwę, a także w chwilach podniosłych, radosnych i smutnych.

DZWONEK LORETAŃSKI – poświęcony dzwonek, zawieszony w kapliczce przydrożnej, którym dzwoniono przed i w czasie burz, aby zapobiec skutkom nawałnicy. Poświęcone dzwony i dzwonki, mające chronić od burz, huraganów, gradu, zarazy, pożarów były rozpowszechnione już w średniowieczu. Wierzono także, że dźwięk takiego dzwonu jest szczególnie pomocny podczas długotrwałej i męczącej agonii (procesu umierania).

DZWONKI OŁTARZOWE – pojawiły się w liturgii w wieku XIII, zwracają uwagę wiernych na zmianę postawy liturgicznej i wielbią dźwiękiem Boga. 

ECCE HOMO – (w łac. oznacza – Oto człowiek). Jest to motyw w sztuce chrześcijańskiej charakterystyczny dla okresu gotyku, przedstawiający ubiczowanego Chrystusa w koronie cierniowej, w płaszczu na ramionach i z trzcinką w dłoni.

EGZORCYZM – obrzęd liturgiczny mający na celu uwolnienie człowieka, rzeczy lub miejsca od działania złego ducha.

EKLEZJA – (od gr. ecclesia – zgromadzenie, wspólnota) określenie pierwotnej wspólnoty chrześcijan, a następnie formalne określenie Kościoła Rzymskiego – Sanctae Romanae Ecclesiae.

EKSCELENCJA – tytuł honorowy, zwrot grzecznościowy należny w Kościele biskupom.

EMBOLIZM – modlitwa kapłana we Mszy św. następująca po Ojcze nasz (zawierająca rozwinięcie ostatniej prośby Modlitwy Pańskiej i dająca wyraz oczekiwaniu na przyjście Pana), w której błagamy o zachowanie Ludu Bożego od zła. Zaczyna się słowami: Wybaw nas Panie od zła wszelkiego….

EMINENCJA – tytuł honorowy, zwrot grzecznościowy należny w Kościele wysokim dostojnikom, zwykle kardynałom.

EMMANUEL – hebrajskie imię Immanuel znaczy: Bóg jest z nami. Prorok Izajasz powiedział: Oto Panna pocznie i porodzi Syna i nazwie Go imieniem Emmanuel (Iz 7,14).

ENCYKLIKA – pismo urzędowe papieża skierowane do całego Kościoła (biskupów, duchowieństwa i wiernych) w sprawach szczególnej wagi.

EPIFANIA – objawienie się Boga w świecie i w dziejach ludzkości. Termin ten stosowany jest również na określenie święta Objawienia Pańskiego (6 stycznia).

EPIKLEZA – (od gr. epikaleo – wzywać, przyzywać) oznacza modlitwę w czasie Mszy św., która poprzedza konsekrację. Stanowi ona uroczyste wezwanie, przez które Kościół błaga Boga o szczególne działanie Ducha Świętego nad darami chleba i wina, aby zostały konsekrowane: [Boże] uświęć te dary mocą Twojego Ducha, aby stały się dla nas Ciałem i Krwią naszego Pana, Jezusa Chrystusa (ME II). Wezwaniu temu towarzyszy gest epikletyczny, czyli wyciągnięte nad darami dłonie celebransa (tzw. epikleza konsekracyjna). Uzupełnia ją, wypowiadana już po konsekracji i bez gestu epikletycznego, tzw. epikleza komunijna, w której z kolei prosimy, by Ciało i Krew Pańska, przyjmowane w Komunii świętej, przyczyniły się do zbawienia wszystkich, którzy będą je spożywać: [Boże] spraw, aby wszyscy, którzy będą spożywali ten sam Chleb i pili z jednego Kielicha, zostali przez Ducha Świętego złączeni w jedno ciało i stali się w Chrystusie żywą ofiarą ku Twojej chwale (ME IV).

EPISKOPAT – określenie wszystkich biskupów danego kraju. W tym sensie mówi się np. o episkopacie polskim, niemieckim itp., który współdziała z papieżem.

EPISTOLARIUM – inna nazwa lekcjonarza.

EPISTOŁA – inna nazwa drugiego czytania we Mszy św.; zazwyczaj z listów apostolskich Nowego Testamentu.

ESCHATOLOGIA – dział teologii (i filozofii) zajmujący się sprawami ostatecznymi człowieka i świata.

EUCHARYSTIA – (gr. Eucharystia – dziękczynienie). Jest to ustanowiona przez Chrystusa uczta ofiarna, którą Kościół codziennie sprawuje i powtarza jako dziękczynienie na „pamiątkę” Pana. W konsekwencji Ofiara Jezusa staje się obecna i skuteczna wśród nas obecnie żyjących. Eucharystia, połączona z Liturgią Słowa Bożego, nosi nazwę Mszy świętej. Kościół katolicki nazywa także Eucharystią przemienione dary chleba i wina, czyli Ciało i Krew Jezusa, także te przechowywane w tabernakulum (Ciało Jezusa, Najświętszy Sakrament), w których obecny jest Chrystus. Eucharystia, obok Chrztu św., Bierzmowania, jest podstawowym sakramentem w życiu Kościoła. [czytaj więcej…

EWANGELIA – (gr. Euangelion – znaczy dobra wiadomość, nowina) nazwa ta określa pierwsze cztery księgi Nowego Testamentu. Ewangeliści: Mateusz, Marek, Łukasz i Jan opisali w nich życie Jezusa. Fragment Ewangelii jest odczytywany podczas każdej Mszy św. w Liturgii Słowa. Pierwsze trzy Ewangelie nazywamy synoptycznymi (gr. synopsis – podobne, pasujące), gdyż są bardzo podobne, zaś Ewangelia św. Jana jest niesynoptyczna.

EWANGELIARZ – jest ozdobną księgą liturgiczną zawierającą wyłącznie Ewangelie czytane podczas Mszy św. w porządku tygodniowym, niedzielnym i świątecznym. Wnosi się ją podczas procesji wejścia i składa na ołtarzu. Gdy Eucharystii przewodniczy biskup, po odczytaniu tekstu Ewangelii następuje błogosławieństwo Ewangeliarzem. 

EXSULTET – nazwa bardzo uroczystego orędzia wielkanocnego, śpiewanego podczas Wigilii Paschalnej w Wielką Noc. Jest wykonywany po wniesieniu paschału do wnętrza kościoła i zapaleniu od niego świec zgromadzonych wiernych. Hymn ten, po wezwaniu niebios, ziemi i zgromadzenia wiernych do radości, sławi światło paschału, w którego blasku obchodzona jest tajemnica Wigilii Paschalnej.

FERETRON – obraz religijny w ozdobnej ramie (lub figura), przymocowany do platformy drewnianej z drążkami przeznaczony do niesienia podczas procesji. 

GABRIEL – imię Archanioła, który zapowiedział Maryi Narodzenie Jezusa i Zachariaszowi narodzenie Jana Chrzciciela.

GAUDETE – (łac. gaudete – radujcie się) to trzecia niedziela Adwentu (tzw. niedziela radości). Tego dnia kapłan przywdziewa szaty koloru różowego.

GLORIA – inaczej hymn: Chwała na wysokości Bogu. To uroczysta pieśń sławiąca Boga w czasie Eucharystii, śpiewana w uroczystości i święta.

GODZINKI – śpiewane nabożeństwo ku czci Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny (powstało w XIV lub XV wieku). Składają się z hymnów, modlitw i antyfon. Podzielone na siedem części (wg starego brewiarza): jutrznia, pryma, tercja, seksta, nona, nieszpory i kompleta. Sławią Matkę Bożą jako Królową świata, Matkę ludzi, Wspomożycielkę i Orędowniczkę.

GONG – sprzęt liturgiczny, składający się z dźwięczącej przy uderzeniu tarczy lub kilku tarcz oraz pałeczki. Służy do akcentowania podniosłych momentów w liturgii – głównie podczas Przeistoczenia chleba i wina w Ciało i Krew Pana Jezusa.

GORZKIE ŻALE – nabożeństwo, zwane również pasyjnym, śpiewane po południu w niedziele Wielkiego Postu i w Wielki Piątek. Jego tematyką jest Męka Pańska. Gorzkie Żale odznaczają się prostotą i serdecznym współczuciem dla cierpień Jezusa i Maryi. Są złożone z trzech części, zostały po raz pierwszy w Polsce ogłoszone drukiem w 1707 roku. [Czytaj więcej… 

GROMNICA – świeca poświęcona w dzień Ofiarowania Pańskiego (2 lutego), obecna przy konającym, a także ustawiana w oknach w czasie burzy. Jest wyrazem wiary w Opatrzność Bożą, chroniącą nas przed niebezpieczeństwami.

HABIT – strój zakonny, składa się głównie z sukni przepasanej cingulum, kaptura będącego uzupełnieniem sukni, płaszcza narzucanego na habit. Często nosi się także szkaplerz, bądź medalion z wizerunkiem świętego założyciela.

HOMILIA (KAZANIE) – jest to słowo kapłana skierowane do wiernych podczas mszalnej Liturgii Słowa objaśniające usłyszane czytania biblijne. Homilię może wygłaszać także diakon, ale nigdy człowiek świecki.

HOSTIA – (łac. hostia – krwawa ofiara) ma kształt białego krążka – opłatka, wypiekanego z ziarna pszenicy i wody jako chleb niekwaszony, który jest złożony we Mszy św. jako dar ofiarny i przemieniony następnie słowami Przeistoczenia w Ciało Jezusa (Komunię Św.).  

HUMERAŁ – płócienna, biała szata liturgiczna w kształcie prostokątnej chusty zaopatrzonej w sznurki, nakładana na ramiona celebransa pod albę i zawiązywana wokół szyi. Obecnie humerał zakłada się według potrzeby, bo jeśli alba jest ze stójką, to wtedy nie używa się go.

HYMN – uroczysta pieśń śpiewana na cześć Boga lub świętych. 

IHS – to skrót, monogram imienia własnego Chrystusa, wyrażony literami greckimi (jota, eta, sigma) i odczytywany nie jako I-Ha-Es, lecz: JES.

IKONA – (od gr. eikon – obraz) obraz sakralny wywodzący się z kultury bizantyjskiej. Jest to styl przestawiania świętych charakterystyczny dla kościołów wschodnich. Tworzenie ikony jest ściśle określone. Ikona nie jest malowana, lecz pisana.

INFUŁA – nazwa liturgicznego nakrycia głowy. Jest to rodzaj mitry, ale płaskiej, bez ozdób. Używa jej biskup w liturgii pogrzebowej oraz np. infułat, opat. Składa się z dwu sztywnych tarcz z przedniej i tylniej strony oraz z dwu zwisających z tyłu wstęg.

INFUŁAT – tytuł honorowy w hierarchii Kościoła.

INGRES – uroczyste wejście nowo mianowanego biskupa ordynariusza do katedry; jest symbolem rozpoczęcia jego duszpasterskiej posługi w swojej diecezji.

INRI – skrót łacińskich słów: Iesus Nazarenus Rex Iudaorum – Jezus Nazarejczyk Król Żydowski, umieszczony na krzyżu nad głową ukrzyżowanego Chrystusa w języku greckim, hebrajskim i łacińskim.

INTROIT – (w łac. – wejście) pieśń na wejście we Mszy św. Tym określeniem nazywano także procesję wejścia lub antyfonę na wejście. 

JAŁMUŻNA – jedna z form (oprócz modlitwy i pokuty) religijnego samodoskonalenia się. Polega na oddaniu ze szczerego serca materialnych darów potrzebującym.

JASEŁKA – nazwa ta pochodzi od staropolskiego słowa ,,jasła”, oznaczającego przedstawienia teatralne, których treść stanowią wydarzenia związane z Bożym Narodzeniem. Początek jasełek dał św. Franciszek z Asyżu.

JASNOGÓRSKIE ŚLUBY NARODU POLSKIEGO – modlitwa w formie przyrzeczenia złożonego Najświętszej Marii Pannie Królowej Polski, której tekst napisał ks. kardynał Stefan Wyszyński, Prymas Polski, w czasie swojego uwięzienia w Komańczy. Rotę Ślubów przed obrazem Madonny Częstochowskiej, pod nieobecność Prymasa, w czasie uroczystego nabożeństwa 26 sierpnia 1956 roku odczytał przedstawiciel Episkopatu Polski w obecności około miliona wiernych. Każdego roku, np. w dniu 26 sierpnia, w święto Matki Bożej Częstochowskiej – odnawiane są te Śluby we wszystkich parafiach polskich.

JUTRZNIA – w Liturgii Godzin poranna modlitwa Kościoła.

KADZIDŁO – to wonne żywice spalane na odpowiednio rozżarzonych węgielkach i wydzielające dym oraz miły zapach. Stosowane w liturgii posiada znaczenie przede wszystkim symboliczne, wyraża szacunek względem osób, rzeczy, jest równocześnie znakiem wznoszącej się modlitwy człowieka do Boga. Kadzidło może być używane, według uznania, w każdej Mszy Świętej: podczas procesji na wejście na okadzenie ołtarza, w czasie czytania Ewangelii i procesji, która je poprzedza, w liturgicznym przygotowaniu darów (okadzenie ołtarza, krzyża, paschału, kapłana i koncelebransów, wiernych) i podczas Podniesienia, czy wystawienia Najświętszego Sakramentu w monstrancji, w publicznym uczczeniu obrazów i relikwii, w obrzędach pogrzebowych i w procesjach, np. Bożego Ciała, podczas uroczyście śpiewanej Jutrzni i Nieszporów. Najbardziej wymowne jest użycie kadzidła w czasie poświęcenia ołtarza i konsekracji nowego kościoła. Kadzidło spala się na ołtarzu, aby ukazać, że ofiara Chrystusa, która w tym misterium wciąż jest obecna, wznosi się do Boga jak miła woń. Ma to również wyrazić myśl, że modlitwy wiernych, pełne błagań i wdzięczności, docierają do tronu Boga. Ruchy w kształcie krzyża wykonywane trybularzem (czyli kadzielnicą) mają nawiązywać do ofiary krzyżowej Jezusa, natomiast okadzenia w kształcie kół mają przypominać, że dary ofiarne, określone niejako kadzielnicą, przynależą wyłącznie do Boga. Okadzenia osób lub przedmiotów są zewnętrznym wyrazem oddawanej w ten sposób czci, która ma swoje znaczenie jedynie w ostatecznym powiązaniu z Bogiem.

KADZIELNICA (trybularz) – metalowe naczynie umocowane na łańcuszkach, zamykane perforowaną pokrywką, w którym spala się kadzidło.

KALWARIA – zespól kościołów lub kaplic symbolizujących stacje Męki Pańskiej. Kalwarie zakładano w czasach, kiedy trudno było wyjechać do Ziemi Świętej, aby wierni mogli dostępować takich samych odpustów jak pielgrzymi w Jerozolimie. Najwięcej kalwarii powstało w Europie w okresie kontrreformacji, której towarzyszył wzrost pobożności pasyjnej. W Polsce znajduje się około dwudziestu kalwarii m.in. Kalwaria Zebrzydowska, Pacławska, Krzeszowska, Wejherowska.

KANCJONAŁ – śpiewnik zaopatrzony w zapis nutowy zawierający teksty śpiewów wykonywanych w czasie nabożeństw i czynności liturgicznych.

KANONIK – to członek wspólnoty kapłanów (kapituły) związanej z katedrą lub kolegiatą. Jest to tytuł honorowy. Strój kanonicki, którego używa się podczas uroczystych celebr liturgicznych, stanowi: komża, zwana rokietą i mantolet oraz ozdobny łańcuch (dystynktorium) z herbem diecezji lub wizerunkiem świętego patrona diecezji czy kościoła katedralnego, biret z amarantowym pomponem. Kanonicy dzielą się na gremialnych (inaczej rzeczywistych, czyli tytularnych) i honorowych. Nominację na kanonika wystawia biskup diecezjalny, zasięgając rady członków kapituły.

KANONIZACJA – uroczyste ogłoszenie przez Kościół świętości danej osoby, tzn. stwierdzenie na podstawie procesu kanonizacyjnego, iż swoim życiem osiągnęła radość życia wiecznego i jest postawiona za wzór do naśladowania.

KANTOR – (od łac. cantare – śpiewać) funkcja ta jest związana z wykonywaniem, intonowaniem i kierowaniem śpiewem podczas liturgii. Kantor może śpiewać partie solowe, a także ćwiczyć śpiew z wiernymi przed obrzędami.

KAPA – ozdobna szata liturgiczna w kształcie półkolistego płaszcza zapinanego na piersiach klamrą, używana przy sprawowaniu sakramentów, sakramentaliów, nabożeństw, z wyjątkiem Mszy św.  

KAPELAN – ksiądz zajmujący się duszpasterstwem przy kaplicy (stąd nazwa); posługuje on jakiejś grupie wiernych (np. kapelan wojskowy, szpitalny, więzienny).

KAPITUŁA KATEDRALNA – kolegium kapłanów-kanoników, ustanowionych dla sprawowania uroczystych czynności liturgicznych w kościele katedralnym.

KAPLICA – (z łac. capella) mały kościół, miejsce z ołtarzem przeznaczone do odprawiania Mszy św. Istnieją kaplice wewnętrzne – np. w kościołach, domach zakonnych, instytucjach, a także zewnętrzne (wolno stojące).

KAPŁAŃSTWO – czytaj więcej…

KARDYNAŁ – (łac. cardinalis – główny, zasadniczy, mocno z czymś związany) najwyższa po papieżu godność kościelna w Kościele katolickim. Potocznie nazywany jest też purpuratem z racji koloru noszonego mucetu. Kardynałów mianuje papież, którzy obecnie mają przynajmniej święcenia prezbiteratu. Papież dokonuje promocji mianowanych kardynałów na konsystorzu. Kardynałowi przysługują: czerwona sutanna oraz piuska, tytularny kościół w Rzymie, prawo do uczestniczenia w konklawe (wyborze nowego papieża) oraz tytuł eminencji. Kardynałowie tworzą kolegium kardynałów.

KARAWAKA – to nazwa krzyża z dwiema poprzecznymi belkami. Dwuramienne krzyże stawiano niegdyś powszechnie na obrzeżach miast i wsi, z wiarą i nadzieją, że ustrzegą mieszkańców przed skutkami epidemii chorób zakaźnych. Współcześnie krzyże dwuramienne (sporadycznie z trzema poziomymi belkami) spotykane są w naszym kraju coraz rzadziej. Nazywane są powszechnie krzyżami „cholerycznymi”. „morowymi”, „pomorowymi” lub „cholerykami”. Po raz pierwszy krzyża z dwiema poprzecznymi belkami jako zapory przeciw morowemu powietrzu zaczęto używać w hiszpańskim mieście Caravaca de la Cruz, za sprawą wizji jednego z mieszkańców. Właśnie od nazwy tego hiszpańskiego miasta wywodzi się etymologia słowa karawaka (karawika).

KATAFALK – specjalne podwyższenie przeznaczone do ustawienia trumny w czasie Mszy św. pogrzebowej.

KATECHIZM – opracowanie przedstawiające w sposób uporządkowany całokształt nauki chrześcijańskiej wiary. 

KATECHUMEN – osoba dorosła przygotowująca się do przyjęcia Chrztu św.

KATECHUMENAT – określenie katechezy przeznaczonej dla osób dorosłych przygotowujących się do przyjęcia Chrztu św.

KATEDRA – (od gr. cathedra – podwyższenie) w pierwotnym znaczeniu oznacza krzesło, w chrześcijaństwie tron biskupi. Od X wieku mianem katedry określa się rezydialny kościół biskupa diecezji – „matkę” wszystkich kościołów w diecezji.

KAZNODZIEJA – duchowny wygłaszający kazanie (homilię).

KIELICH – (łac. calix) naczynie liturgiczne wykonane ze szlachetnych metali, często bogato zdobione, używane podczas Mszy Św. do konsekracji wina. W nim po Przeistoczeniu spoczywa postać eucharystyczna: Krew Pańska. Kielich składa się z czary (wewnątrz pozłacanej lub posrebrzanej) stopki i łączącego je trzonu.

KLAUZURA – zakaz przebywania osobom postronnym na terenie przeznaczonym wyłącznie dla osób konsekrowanych.

KLERYK – zob. alumn.

KOADIUTOR – to duchowny wyznaczony do pomocy duchownemu wyższego stopnia, zwykle biskup tytularny pomagający w obowiązkach biskupa diecezjalnego.

KOCIOŁEK – naczynie z uchwytem na wodę święconą używaną do poświęceń i aspersji. Wraz z kociołkiem używa się kropidła.

KOLEGIATA – kościół, przy którym, na wzór kapituły katedralnej, istnieje kapituła kolegiacka, czyli zespół duchownych-kanoników.

KOLEKTA – (od łac. colligo – zbierać) modlitwa celebransa przed pierwszym czytaniem podczas Mszy św. Nazwa pochodzi stąd, że modlitwa ta zbiera i ukierunkowuje intencje modlitewne wiernych. Jest to również modlitwa końcowa w Jutrzni, Nieszporach i Godzinie Czytań w ramach Liturgii Godzin.

KOLĘDA (WIZYTA) DUSZPASTERSKA – odwiedziny duszpasterskie wiernych przez kapłana w celu błogosławieństwa rodziny oraz spotkania i zapoznania się z parafianami. Ma miejsce w okresie Bożego Narodzenia.

KOLĘDY – są to pieśni śpiewane w okresie Bożego Narodzenia. Nazwa ,,kolęda” pochodzi od łacińskiego słowa calendae, które oznacza pierwsze dni miesiąca. Chrześcijanie zwyczaj ten wiązali ze świętami Bożego Narodzenia, a Rzymianie składali sobie podarunki i życzenia. Zwyczaj ten rozpowszechnił się także w krajach słowiańskich jako ,,chodzenie po kolędzie”. Śpiewane w tym okresie pieśni przyjęły nazwę ,,kolęd”. Pierwsze kolędy pojawiły się w XII wieku na terenie Francji. Pierwsze polskie kolędy miały charakter pieśni ludowych, a pojawiły się w XV wieku.

KOLORATKA – biały kołnierzyk w stójce sutanny bądź w koszuli kapłańskiej. Nazwa jest pochodną dwóch łacińskich słów: colligo – wiązać oraz collum – szyja. Ma przypominać obrączkę – zaślubiny z Chrystusem (i Kościołem) oraz zgodę, by to On kierował życiem kapłana.

KOLORY LITURGICZNE – po raz pierwszy kanon kolorów stosowanych w liturgii ustalił oficjalnie papież Innocenty III na początku XIII wieku. Od czasu Soboru Trydenckiego pozostaje on niemal niezmieniony. I tak: kolor biały  – symbolizuje światło, czystość, niewinność, radość, świąteczny nastrój; używany podczas obchodów liturgicznych w czasie radosnym; obowiązuje w okresie Bożego Narodzenia i Wielkanocy, świąt Matki Bożej i świętych nie-męczenników; czerwony – to znak krwi, walki, męczeństwa, a także kolor ognia; używany w czasie Zesłania Ducha Świętego, a także w święta Pańskie związane z męką Chrystusa (w Niedzielę Palmową, Wielki Piątek, święto Podwyższenia Krzyża świętego), oraz podczas obchodów liturgicznych ku czci męczenników; zielony – symbol nadziei, odrodzenia, młodości; używany w niedziele i dni powszednie w okresie zwykłym w ciągu roku; fioletowy – znak żałoby i pokuty, stosowany pierwotnie w miejsce koloru czarnego; używany w czasie Adwentu i Wielkiego Postu oraz podczas Mszy za zmarłych (pogrzebowych); różowy – używany w niedzielę Gaudete (Adwent) i Laetare (Wielki Post). Można również stosować szaty koloru złotego, który zastępuje wszystkie inne kolory.

KOŁADKA (grzechotka) – drewniany przyrząd składający się z młoteczka, podstawki i rączki, używany zamiast dzwonków i gongu od Wielkiego Czwartku do Wigilii Paschalnej.

KOMPLETA – modlitwa brewiarzowa odmawiana bezpośrednio przed snem.

KOMUNIA – (od łac. communio – wspólnota, jedność, zjednoczenie) oznacza zjednoczenie wszystkich wiernych w Chrystusie, którzy uczestniczą w zgromadzeniu Eucharystycznym, poprzez przyjęcie Komunii św. (Postaci Eucharystycznych). Oznacza ona również udzielanie i przyjmowanie Darów Eucharystycznych, następujące we Mszy św. po Modlitwie Eucharystycznej.

KOMŻA – biała szata, sięgająca najdalej do kolan, niekiedy ozdobiona, używana podczas wykonywania czynności liturgicznych i nabożeństw. Od IX wieku również strój ministranta.

KONCELEBRA – wspólne sprawowanie Mszy św. przez więcej niż jednego kapłana. Koncelebra w toku dziejów zanikła, ale została przywrócona na Soborze Watykańskim II.

KONKLAWE – (łac. cum clave – pod kluczem) nadzwyczajne zebranie się kolegium kardynałów po śmierci papieża, w celu wyboru nowego Ojca św. Konklawe odbywa się w atmosferze całkowitego odseparowania od świata zewnętrznego w momencie wypowiedzenia przez kardynała kamerlinga, bądź papieskiego ceremoniarza słów extra omnes – „nikt więcej”, aż do ogłoszenia z loggii Bazyliki św. Piotra imienia nowego papieża.

KONKORDAT – międzynarodowa umowa zawierana pomiędzy Stolicą Apostolską a poszczególnymi krajami, określająca koegzystencję instytucji państwa i Kościoła. Dla każdego kraju jest inny konkordat, dostosowany do sytuacji i potrzeb Kościoła w danym państwie.

KONSEKRACJA – odnosi się do Przeistoczenia we Mszy św. – czyli przemiany chleba i wina w Krew i Ciało Chrystusa. Ale konsekracja to również akt poświęcenia osób. Konsekruje się osoby zakonne składające śluby, diakonów, prezbiterów oraz biskupów. 

KONSYSTORZ – pierwotnie był kościelną instytucją sadową i w tym pojęciu funkcjonował do XIX w. Obecnie konsystorzem określa się m.in. zebranie kolegium kardynałów pod przewodnictwem papieża. Zapadają na nim najistotniejsze decyzje w Kościele, gdyż to kardynałowie stoją na czele dykasterii (kongregacji). Na konsystorzu papież ogłasza także wybór nowych kardynałów.

KORPORAŁ – (łac. corpus – ciało) zasadnicza część tzw. bielizny kielichowej. Jest to kwadratowy kawałek lnianego, białego płótna, składany na dziewięć części (najczęściej o wymiarach 30×30 cm), na którym stawia się naczynia z Najświętszymi Postaciami: konsekrowane chleb i wino podczas Mszy św. oraz Najświętszy Sakrament podczas nabożeństw (np. monstrancję podczas wystawień Najświętszego Sakramentu). Korporał symbolizuje całun, w którym złożono ciało Zbawiciela do grobu.

KREDENCJA (KREDENS) – stolik znajdujący się zwykle w prezbiterium, na którym umieszcza się przed Mszą św. paramenty liturgiczne używane podczas Eucharystii (kielich, ampułki), oraz na którym można dokonywać po Komunii św. puryfikacji kielicha i pateny (poza ołtarzem).

KROPIDŁO – służy do obrzędu pokropienia wiernych oraz przedmiotów wodą święconą. Najpopularniejsze kropidła zakończone włosiem są nieodłącznym elementem kociołka z wodą. Używa się także kropideł zakręcanych, które zawierają w trzonie zbiorniczek z wodą (szczególnie użyteczne podczas np. ceremonii pogrzebowych na cmentarzu).

KROPIELNICA – jest zbiornikiem na wodę święconą, umieszczanym najczęściej w przedsionku (kruchcie) kościoła. Wierni, wchodząc do świątyni, maczają palce w wodzie i czynią znak krzyża, co przypomina przyjęty chrzest i przynależność do wspólnoty Kościoła.

KRUCYFERARIUSZ – osoba, która niesie krzyż, np. podczas procesji.

KRUCYFIKS – krzyż z wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa.

KRZYŻ – (z łac.: crux) to narzędzie męki Chrystusa, symbol wiary chrześcijańskiej, a także jeden z najważniejszych gestów liturgicznych. Śmierć krzyżowa Jezusa podjęta dla zbawienia ludzkości, uczyniła z krzyża symbol zwycięstwa i miłości. Zasadniczo krzyż z wizerunkiem Chrystusa cierpiącego winien się znajdować w bezpośredniej bliskości ołtarza. Krzyż przybiera różną formę: krzyż procesyjny – niesiony na początku procesji w drodze do ołtarza i stawiany w jego pobliżu; krzyż papieski, arcybiskupi, biskupi – to pektorał; a także krzyż łaciński, grecki, jerozolimski, krzyż św. Andrzeja. W krajach katolickich krzyż wieńczący wieże i kopuły kościołów, krzyże przydrożne, nagrobki, nierozerwalnie łączy się z ich krajobrazem. Krzyż powinien być obecny w każdym chrześcijańskim domu, szkole, zakładzie pracy. Struktura krzyża jest bardzo zbliżona do struktury Eucharystii. Belka pionowa łączy niebo z ziemią, a belka pozioma – symbolizuje ramiona Chrystusa, który chce wszystkich przyciągnąć do siebie, a więc zjednoczyć ludzi między sobą.

KRZYŻMO – (chrio – namaszczać, chrisis – namaszczenie) święty olej, poświęcany (od VI w.) w Wielki Czwartek przez biskupa na specjalnej porannej Mszy św. w katedrze. Krzyżmo używane jest podczas sprawowania sakramentu Chrztu św., Bierzmowania, święceń kapłańskich oraz namaszczenia chorych, a także konsekracji ołtarza i kościoła. Oleje te symbolizują specjalne łaski siły i wytrwałości spływające na otrzymujące je osoby. Olej krzyżma zajmuje pierwsze miejsce w hierarchii olejów jako tzw. olej królewski. Przy jego poświęceniu wypowiada się długą modlitwę, w której m.in. uprasza się o to, by namaszczeni krzyżmem, oczyszczeni od zepsucia, stali się świątynią Bożego majestatu i byli wonnością Chrystusa.

KSIENI – żeński odpowiednik opata w męskich wspólnotach zakonnych. Istnieje specjalny obrzęd błogosławieństwa ksieni, znajdujący się w księgach liturgicznych.

KUSTODIA – (łac. custodio – ochraniam, przechowuję) niewielkie, najczęściej przeszklone naczynie liturgiczne, służące do przechowywania w tabernakulum konsekrowanej Hostii, używanej do wystawień Najświętszego Sakramentu. Hostia w kustodii jest wsunięta w specjalną podstawkę, nazywaną luną (lub Melchizedekiem), która umożliwia łatwe przeniesienie Jej do monstrancji.

KYRIE ELEISON – (w jęz. greckim – oznacza Panie zmiłuj się) w liturgii jest to wezwanie podczas aktu żalu i pokuty wzbudzanego na początku każdej Eucharystii w celu przebłagania Boga za grzechy i godnego uczestnictwa we Mszy św. Zwrot ten używany jest również w litaniach. 

LAETARE – jest to łacińska nazwa tzw. niedzieli radości. Chodzi o IV Niedzielę Wielkiego Postu. W tym dniu kapłan może przywdziać szaty liturgiczne koloru różowego.

LAMPION – ozdobna świeca, pochodnia otoczona kloszem. Używana podczas Rorat w okresie Adwentu. Symbolizuje naszą gotowość na przyjście Oblubieńca: Chrystusa.

LAVABO – (łac. lavabo – umywam) symboliczne obmycie rąk celebransa podczas obrzędu przygotowania darów, przed sprawowaniem Liturgii Eucharystycznej. Tradycją sięga obrzędów żydowskich. Podczas lavabo kapłan wypowiada słowa: Obmyj mnie Panie z mojej winy i oczyść z grzechu mojego.

LAWATERZ – naczynie liturgiczne, które składa się z dzbanuszka na wodę i tacki. Znajduje swoje zastosowanie podczas jednej z faz obrzędu przygotowania darów, czyli obmycia rąk kapłana (lavabo)

LEKCJONARZ – (łac. lectio – czytam) jedna z ksiąg liturgicznych zawierająca teksty czytań biblijnych na poszczególne dni w roku, a także psalmy responsoryjne.

LEKTOR – osoba, która wykonuje podczas Mszy Świętej i nabożeństw lekcje, czyli czytania z Pisma Świętego (oprócz Ewangelii; wyjątek stanowią tutaj: Niedziela Palmowa i Wielki Piątek, kiedy lektor może odczytać Ewangelię-Pasję, nie prosi wówczas kapłana o błogosławieństwo). Może także w procesji nieść Ewangeliarz, wykonywać modlitwę wiernych. Gdy nie ma psalmisty (kantora), wówczas lektor może wykonać śpiew psalmu responsoryjnego. Strojem lektora jest alba przepasana cingulum. Lektorat, jako posługę przygotowującą do święceń kapłańskich, otrzymuje się na III roku studiów w seminarium duchownym. Lektor ustanowiony obrzędem ma prawo do błogosławienia pokarmów wielkanocnych.

LITANIA – (od gr. litaneuein – modlić się nieustannie) modlitwa błagalna, w której wierni odpowiadają na poszczególne wezwania powtarzając określony zwrot.

LITURGIA – popularne określenie Mszy Świętej. Liturgia jest jednak pojęciem szerszym od Mszy św. i obejmuje m.in.: sakramenty i sakramentalia, rok liturgiczny, Liturgię Godzin (modlitwa brewiarzowa), oraz muzykę i sztukę sakralną. Jest to kultowe zgromadzenie ludu chrześcijańskiego, w którym jest obecny, działający przez Ducha Świętego, Chrystus. Skoro Kościół jest zgromadzonym wokół Chrystusa Ludem Bożym, Liturgia stanowi źródło, z którego płynie cała jego moc, a zarazem szczyt, ku któremu zmierza całe jego działanie.

LITURGIA EUCHARYSTYCZNA – to druga (obok Liturgii Słowa Bożego) zasadnicza część Mszy św. Składają się na nią trzy następujące elementy: przygotowanie darów, Modlitwa Eucharystyczna oraz obrzędy Komunii świętej. O ile centralnym miejscem Liturgii Słowa jest ambona, to centralne miejsce Liturgii Eucharystycznej stanowi Ołtarz – będący znakiem i symbolem Chrystusa: Kapłana, Ołtarza i Ofiary w jednej Osobie.

LITURGIA GODZIN (brewiarz) – to modlitwa uświęcenia czasu. W myśl zalecenia Pana Jezusa, iż należy o każdej porze czuwać i modlić się, aby być gotowym na Jego przyjście, wspólnota wiernych od najdawniejszych czasów zbierała się regularnie każdego rana i wieczoru na czytanie tekstów Pisma Świętego, śpiew psalmów i modlitwę. Tak powstały Jutrznia i Nieszpory jako punkty ramowe Liturgii Godzin. Do tego doszły nocne zgromadzenia modlitewne przed wielkimi świętami, podobne do Wigilii Paschalnej. We wspólnotach klasztornych rozwinęła się stąd regularna modlitwa nocna, wspólna modlitwa o trzech publicznie ogłaszanych godzinach dnia, oraz modlitwa przed pójściem na spoczynek. Dały one początek dzisiejszej: Godzinie Czytań, Modlitwie w ciągu dnia i Modlitwie na zakończenia dnia (tzw. komplecie). Liturgia Godzin jest kanonicznym obowiązkiem duchownych. Dzisiaj zwyczaj modlitwy Liturgią Godzin odżywa szczególnie w ruchach i różnego rodzaju grupach modlitewnych.

LITURGIA SŁOWA – obrzędy liturgiczne, których centrum stanowi głoszenie Słowa Bożego, sprawowane jako obrzęd samodzielny albo jako część składowa Eucharystii (Mszy św.) lub mające miejsce podczas udzielania innych sakramentów św. Liturgia ta nie polega jedynie na odczytaniu fragmentów Pisma Świętego, lecz na przyjęciu ich w duchu wiary, odnowieniu Przymierza z Bogiem. Liturgia Słowa obejmuje z reguły takie części, jak: czytania biblijne, ich objaśnianie, Credo, oraz modlitwę powszechną.

LUCENARIUM – uroczysty obrzęd zapalenia, błogosławienia i wprowadzenia do świątyni światła (ognia), któremu towarzyszy pozdrowienie: Lumen Christi – Światło Chrystusa oraz przekazanie światła wiernym, a także hymn sławiący światło (Exsultet). W liturgii katolickiej pozostało jedyne, ale szczególnie uroczyste lucernarium, które ma miejsce w Liturgii Wigilii Paschalnej (w wieczór Wielkiej Soboty).

LUNA (LUNULA) – (od łac. luna – księżyc) naczynie liturgiczne służące do umieszczenia i przytrzymywania Hostii w kustodii i monstrancji. Jest to rozwierany uchwyt w kształcie półksiężyca

ŁAMANIE CHLEBA – (łac. fractio panis) pierwotna nazwa Mszy świętej. W Liturgii Eucharystycznej jest to gest przełamania chleba, gdy bezpośrednio po obrzędzie pokoju (czy w czasie śpiewu Baranku Boży) kapłan łamie Chleb eucharystyczny, którego cząstkę wpuszcza do kielicha z Krwią Pańską, na znak jedności Ofiary Chrystusa. Ta czynność celebransa jest powtórzeniem gestu Pana Jezusa z Ostatniej Wieczerzy. Jest to gest bardzo znamienny. Oznacza on, że wierni, choć liczni, przyjmując Komunię z jednego Chleba, jakim jest Chrystus umarły za zbawienie świata i zmartwychwstały, tworzą w Nim jedno Ciało.

ŁÓDKA (navicula) – metalowe naczynie (należące do kadzielnicy-trybularza), zawierające ziarenka kadzidła, nazwane tak z powodu swojego kształtu, zaopatrzone w łyżeczkę do nasypywania kadzidła do trybularza podczas liturgii. 

MAŁŻEŃSTWO – jeden z siedmiu sakramentów świętych, zaliczanych do tzw. sakramentów posłania. Sakramentu tego małżonkowie udzielają sobie sami – kapłan asystuje i reprezentuje wspólnotę wiernych, a także powagą Kościoła potwierdza zawarcie tego sakramentu. [Czytaj więcej… do malzenstwa

MANDATUM – (łac. mandatum – zlecenie, przekazanie) to liturgiczny obrzęd umycia nóg podczas Mszy Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek, będący pamiątką umycia nóg Apostołom przez Jezusa.

MANDORLA – w sztuce chrześcijańskiej owalna aureola otaczająca postać jakiegoś świętego lub samego Chrystusa.

MANTOLET – (od wł. mantelletta: płaszczyk) szata liturgiczna w kolorze purpurowym, przysługująca członkom kapituł katedralnych.

MARTYROLOGIUM – księga liturgiczna Kościoła, w której znajduje się wykaz wszystkich świętych męczenników.

MATKA GENERALNA – najwyższa przełożona w zakonach żeńskich.

MEDYTACJA – forma modlitwy polegająca na rozmyślaniu. Medytacja przebiega w ciszy i może być inspirowana fragmentem z Pisma Świętego bądź pobożnej lektury jak również przyrodą, bądź jakimś zjawiskiem.

MELCHIZEDEK – zob. luna.

MEMENTO MORI – w łac. oznacza przypomnienie i przestrogę, że nie można uniknąć śmierci; w potocznym tłumaczeniu znaczy: pamiętaj, że umrzesz, pamiętaj o śmierci.

MENSA – (łac. stół, tablica) płyta (blat) ołtarza wykonana najczęściej z marmuru, osadzona na cokole.

MILCZENIE – chodzi o tzw. strefy ciszy w liturgii, aby to, co zostało ujrzane i usłyszane zmysłami, mogło przeniknąć do wnętrza człowieka; stało się przedmiotem jego refleksji. Obecnie podczas Mszy św. należy zachować dłuższe milczenie po wezwaniu do aktu pokuty; między wezwaniem: „Módlmy się” a samą modlitwą; można zachować milczenie po czytaniach biblijnych lub po homilii; zaleca się chwilę milczenia po Komunii św.

MINISTRANT – (łac. ministrare – służyć) osoba, która w czasie sprawowania liturgicznych obrzędów spełnia posługę pomocniczą w sposób określony przepisami Kościoła.

MIRRA – wonna żywica (kadzidło). Spalana na węglach w trybularzu symbolizuje modlitwę ludu wznoszącą się do Boga.

MISTERIUM – inscenizacja, przedstawienie biblijnych prawd i wydarzeń, oraz scen z życia świętych.

MISTERIUM PASCHALNE – tajemnica męki, śmierci i Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa, która przez wiarę i sakramenty św. staje się udziałem człowieka. Misterium to przeżywamy  podczas Wielkiego Tygodnia i Triduum Paschalnego, choć dzięki niemu sens i moc posiadają sakramenty i liturgia sprawowane przez cały rok. [czytaj więcej w zakładce: Rok liturgiczny – Wielki Tydzień]

MITRA – jest uroczystym nakryciem głowy papieża, biskupa w czasie sprawowania liturgii. Składa się ona z dwóch trójkątów połączonych opaską, dwiema wiszącymi z tyłu taśmami. W liturgii, w dzisiejszej formie, używana jest od XII w. Symbolika średniowieczna w dwóch jej rogach dopatrywała się symbolu obu Testamentów: Starego i Nowego. Papież czy biskup nosi mitrę na głowie: gdy głosi homilię [kazanie], udziela błogosławieństwa, a także w czasie procesji. Może także w mitrze przyjmować dary w procesji z darami. Szczególnym rodzajem mitry była papieska tiara (zob. poniżej).

MODLITWA – [Czytaj więcej…

MODLITWA EUCHARYSTYCZNA – to ośrodek i szczyt całej Eucharystii, czyli jest to – poprzez wypowiadane słowa i czynione gesty – modlitwa dziękczynienia (grec. eucharistein – oznacza dziękować) oraz uwielbienia, uświęcenia, którą kapłan, za przykładem Chrystusa, wypowiada podczas Mszy św. nad chlebem i winem przez co następuje konsekracja darów i obchodzona jest pamiątka śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa. Modlitwa ta rozpoczyna się dziękczynieniem, składanym Bogu Ojcu za dzieło Odkupienia – czyli tzw. Prefacją. Przechodzi ono w prośbę o wylanie Ducha Świętego na przyniesione dary i przemienienie je w Ciało i Krew Chrystusa – tzw. Epiklezę. Po niej następuje opowiadanie o ustanowieniu Eucharystii. Dalej jest wspomnienie Ofiary Chrystusa – tzw. Anamneza i Modlitwy wstawiennicze. Jej szczytem jest końcowe uwielbienie Ojca, przez Chrystusa w Duchu Świętym – czyli tzw. Doksologia. W celebracjach szczególnie uroczystych na jej zakończenie powinno być odśpiewane potrójne „Amen” całego zgromadzenia. Kapłan może wybrać jedną z pięciu „zwykłych” Modlitw Eucharystycznych, dwóch Modlitw o tajemnicy pojednania i trzech na Mszę św. z udziałem dzieci. Modlitwa Eucharystyczna nie jest jednak tylko modlitwą w sensie słów kierowanych do Boga, jest ona zarazem świętą czynnością, wręcz wydarzeniem zbawczym uobecniającym paschalną Ofiarę Chrystusa; bo to podczas niej następuje konsekracja chleba i wina, które stają się Ciałem i Krwią naszego Pana. Modlitwa Eucharystyczna domaga się więc, aby wszyscy wsłuchiwali się w nią w pełnym czci skupieniu.

MODLITWA NAD DARAMI – to ostatni element obrzędu Przygotowania Darów, a zarazem jakby jego podsumowanie. Obok Kolekty i Modlitwy po Komunii – Modlitwa nad darami należy do trzech tzw. modlitw prezydencjalnych, wypowiadanych w imieniu całego zgromadzenia przez głównego celebransa. Analiza treści tej Modlitwy pozwala stwierdzić, że pełni ona funkcję wprowadzenia i przygotowania całego zgromadzenia do Modlitwy Eucharystycznej. Najczęściej zawiera ona prośbę o uświęcenie i przyjęcie przez Boga złożonych przez nas darów, a zarazem przypomina, że wszyscy powinniśmy identyfikować się ze składaną Bogu ofiarą. Wymownie oddaje to Modlitwa nad darami z uroczystości Najświętszej Trójcy: Panie, nasz Boże, uświęć nasze dary, nad którymi wzywamy Twojego imienia i przez tę ofiarę uczyń nas samych wieczystym darem dla Ciebie. Przyłączając się do modlitwy kapłana, przez odpowiedź „Amen”, lud uznaje ją za swoją modlitwę.

MODLITWA PAŃSKA – chodzi o modlitwę Ojcze nasz odmawianą podczas Mszy św., która jest przygotowaniem do obrzędu Komunii św. Modlitwę Pańską można uważać za swoiste streszczenie całej Modlitwy Eucharystycznej. Wydaje się jednak, że zasadniczym motywem umiejscowienia Modlitwy Pańskiej przed Komunią św. są jej dwie prośby: o chleb powszedni oraz o odpuszczenie win. W duchowości chrześcijańskiej codzienny chleb, o który prosimy Boga kojarzy się nie tylko z potrzebnym każdemu do życia pożywieniem, ale nade wszystko z Eucharystią, którą mogą przyjmować tylko prawdziwie święci. Na zakończenie Modlitwy Pańskiej nie wypowiada się aklamacji „Amen”, gdyż celebrans rozwija jeszcze jej ostatnią prośbę w tzw. Embolizmie: Wybaw nas, Panie, od zła wszelkiego…”, na który wszyscy odpowiadają krótką Doksologią: Bo Twoje jest królestwo i potęga, i chwała na wieki.

MODLITWA PO KOMUNII – jest zwieńczeniem i w pewnym sensie podsumowaniem obrzędów Komunii świętej, a zarazem całej Eucharystii. Celebrans, stojąc w miejscu przewodniczenia, prosi w niej o to, aby odprawiana Msza św. miała trwałe skutki w naszym życiu. Zachęca się, by poprzedziło ją modlitewne milczenie. Celem Modlitwy po Komunii, wypowiadanej przez kapłana, jest uproszenie owoców celebrowanego Misterium. Chyba zbyt mało zwracamy uwagę, że niemal w każdej z tych modlitw jest najpierw jednoznaczne nawiązanie do przyjętej co dopiero Komunii św. (Boże, Ty nas posiliłeś Najświętszym Sakramentem…; Boże, Ty nas karmisz na ziemi Chlebem eucharystycznym…; Posileni świętymi Darami, pokornie prosimy Cię, najłaskawszy Boże…), po którym dopiero następuje konkretna prośba. Oznacza to, że ci, którzy nie przystąpili do Komunii św. – w pewnym sensie wyłączają się z owej prośby. Można powiedzieć, że Modlitwa ta właściwie ich nie dotyczy. Jakże jest ważne zatem, by na każdą Mszę św. przychodzić w stanie łaski uświęcającej, aby móc w pełni w niej uczestniczyć.

MODLITWA POWSZECHNA – (zwana też modlitwą wiernych) jest odmawiana na zakończenie Liturgii Słowa. Jest w pewien sposób odpowiedzią ludu na przyjęte z wiarą Słowo Boże. Zgromadzeni wierni modlą się za wszystkich ludzi. W ten sposób spełniają posługę kapłaństwa powszechnego wszystkich ochrzczonych i zanoszą do Boga błagania za zbawienie wszystkich. Próśb nie powinno być zbyt dużo (nie więcej niż sześć), powinny zaś obejmować cztery grupy intencji: w potrzebach Kościoła, za rządzących państwami i o zbawienie świata, za ludzi doświadczonych różnymi trudnościami oraz za miejscową wspólnotę. Modlitwę powszechną rozpoczyna i kończy kapłan, zaś intencje podawane są przez diakona, lektora lub uczestników Mszy św. Modlitwa powszechna, kończąc Liturgię Słowa, stanowi zarazem jakby naturalne przejście do Liturgii Eucharystycznej.

MODLITWY WSTAWIENNICZE – stanowią końcowy element każdej Modlitwy Eucharystycznej. (Wyjątek stanowi ME I, w której pierwsza część modlitw wstawienniczych umieszczona jest już przed konsekracją). Składają się na nie: wezwania za cały Kościół, z imiennym wymienieniem papieża i biskupa miejscowej diecezji, za zmarłych oczekujących w czyśćcu na pełny udział w Bożej światłości oraz za uczestników liturgii, by również partycypowali kiedyś w chwale Bogarodzicy i świętych. W Mszach św. obrzędowych stosuje się również dodatkowe wezwania za nowo ochrzczonych, bierzmowanych czy nowożeńców, a w Mszach św. za zmarłych – zwłaszcza pogrzebowych – specjalne modlitwy za konkretną osobę zmarłą. Modlitwy wstawiennicze wyrażają prawdę, że Eucharystia jest sprawowana w zjednoczeniu zarówno z całym Kościołem triumfującym (niebiańskim), jak i pielgrzymującym (ziemskim) oraz, że Ofiarę składamy za Kościół i za wszystkich jego członków żywych i umarłych.

MODLITWY ZA ZMARŁYCH – [Czytaj więcej…

MONSTRANCJA – (łac. monstrare – pokazywać) ozdobne naczynie liturgiczne służące do wystawiania i ukazywania Najświętszego Sakramentu (Ciała Pana Jezusa) wiernym, głównie w celu Jego publicznej adoracji lub procesji eucharystycznej. Formy monstrancji zaczerpnięto od form relikwiarzy. Pierwsze monstrancje powstały w średniowieczu, gdy w 1264 roku ustanowiono święto Bożego Ciała. Ich kształty przypominają wieżyczki lub gotyckie kościoły, ale najczęściej mają kształt słońca otoczonego promieniami, krzyża bądź serca. Te typy monstrancji pochodzą z baroku i one występują obecnie w naszych kościołach. Najstarsza polska monstrancja została ufundowana przez Władysława Jagiełłę jest przechowywana w Poznaniu w kościele Bożego Ciała.

MSZAŁ – (Missale Romanum – Mszał rzymski) jedna z najważniejszych ksiąg liturgicznych w Kościele katolickim, zawierająca wszystkie teksty potrzebne do sprawowania Mszy św.

MUCET – pelerynka sięgająca do łokci, z przodu najczęściej zapinana na guziczki, będąca oznaką władzy, noszona przez papieża, kardynałów, biskupów, a także duchownych, którzy otrzymali taki przywilej (kanonicy niektórych kapituł).

NABOŻEŃSTWO – pozaliturgiczny kult Kościoła. Nabożeństwa wypływają z liturgii i mają do niej prowadzić. Są wyrazem pobożności tak wspólnotowej, jak i prywatnej.

NABOŻEŃSTWO MAJOWE –  poświęcone jest ono Matce Bożej. Może być odprawiane w kościele, w domu, przy krzyżu lub kapliczce przydrożnej. Głównym elementem tego nabożeństwa, odprawianego wieczorem przez cały miesiąc maj, jest wspólne odmawianie Litanii Loretańskiej oraz śpiewanie pieśni maryjnych, czasami cząstki Różańca św. W Polsce pierwsze nabożeństwa majowe zaczęto odprawiać w latach trzydziestych XIX w.

NAJŚWIĘTSZE SERCE PANA JEZUSA – [Czytaj więcej…

NAMASZCZENIE CHORYCH – sakrament, przez który Chrystus umacnia człowieka ciężko chorego i leczy na duszy, a niekiedy i na ciele, pomaga mu w znoszeniu cierpienia i powrocie do zdrowia. [Czytaj więcej… 

NASTAWA OŁTARZOWA – (łac. retabulum) – dekoracyjna, górna część ołtarza przyściennego, stanowiąca kompozycję architektoniczno-rzeźbiarską, z obrazem lub rzeźbą umieszczoną pośrodku.

NAWA – (łac. navis – okręt) w sensie symbolicznym nawiązuje do łodzi św. Piotra, stanowiącej obraz całego Kościoła ludu Bożego. Apostołowie, a dziś papież i biskupi, wiodą Go po wzburzonych wodach świata do niebieskiej ojczyzny. Ale nawa to również pojęcie określające przestrzeń w kościele, przeznaczoną dla wiernych. W zależności od układu architektonicznego wyróżniamy: nawę główną, nawę boczną, nawę ołtarzową (prezbiterium i absyda). Ilość naw w kościołach jest różna; są one oddzielone  od siebie przynajmniej optycznie kolumnadą, czyli szeregiem kolumn posiadających w zależności od stylu architektonicznego własne, nawowe sklepienia.

NAWIKULARIUSZ – funkcja liturgiczna, polegająca na niesieniu łódki (nawikuli) z kadzidłem; towarzyszy on turyferariuszowi (niosącemu kadzidło).

NEOKATECHUMENAT – jest to ruch formacyjny dla ludzi dorosłych, funkcjonujący na wzór pierwszych gmin chrześcijańskich, ma pomagać w przemianie życia człowieka.

NEOPREZBITER – określenie oznaczające nowo wyświęconego kapłana.

NIEDZIELA – najstarszy dzień świąteczny chrześcijan obchodzony na pamiątkę Zmartwychwstania Chrystusa. Chrześcijanie uważają niedzielę za Dzień Pański, ponieważ najważniejszym dla nich wydarzeniem zbawczym jest Zmartwychwstanie Chrystusa, które miało miejsce „pierwszego dnia tygodnia”, a ponieważ niedziela jest to dzień po szabacie [sobocie], dlatego nazywano ją również „ósmym dniem”. Tak więc Niedziela jako ósmy dzień tygodnia (bo jest po sobocie-szabacie), jest równocześnie pierwszym dniem tygodnia. Schemat siedmiodniowy w chrześcijaństwie został rozszerzony. Szabat to sobota. Jezus zmartwychwstał po szabacie, a nie w szabat, dlatego też każda niedziela obchodzona przez chrześcijan jest pamiątką Zmartwychwstania Jezusa. Niedziela jest po szabacie. W ten oto sposób możemy wyjaśnić, że siódmy dzień jest równocześnie ósmym dniem, a ósmy dzień równocześnie siódmym. To stanowi pewną całość. Niedziela jest zatem pierwszym i zarazem ostatnim dniem tygodnia (tzw. ósmym dniem). Ósmy dzień oznacza, że niedziela jest początkiem i końcem. Ten dzień ósmy znajduje się poza kalendarzem, poza naszym ziemskim czasem. Niedziela jako pierwszy i ostatni dzień jest już wiecznością, jest wyjęta z czasu ludzkiego. Dlatego możemy mówić o ósmym dniu w siedmiodniowym tygodniu. Ósmy dzień jest znakiem nowego świata, nowej rachuby czasu, przekroczenia granicy ziemskości i w końcu – znakiem wieczności. [Czytaj więcej…

NIESZPORY – wieczorna (brewiarzowa) modlitwa Kościoła.

NOMINAT – osoba, która otrzymała nominację na jakieś stanowisko, choć jeszcze nie otrzymała władzy do wykonywania zadań z niego wynikających. Np. osoba, która otrzymała wiadomość, iż została wskazana na biskupa nazywana jest biskupem-nominatem, mimo nieprzyjęcia jeszcze święceń episkopatu.

NOWENNA – dziewięciodniowe nabożeństwo, odprawiane jako przygotowanie do uroczystości kościelnej, bądź jakiegoś ważnego wydarzenia życiowego.

NOWICJAT – w zgromadzeniach i zakonach okres wchodzenia w życie zakonne, czas przygotowania i pierwszej próby dla kandydatów. Czasami poprzedzany jest postulatem.

NUNCJUSZ – wydelegowany przez papieża reprezentant Stolicy Apostolskiej w danym kraju lub prowincji. Podlega mu tzw. nuncjatura. 

OBŁÓCZYNY – obrzęd przyjęcia stroju duchownego: sutanny lub habitu.

OBRZĘD POKOJU – jest drugim elementem obrzędów Komunii św., nawiązującym do prośby zawartej w Modlitwie Pańskiej: jako i my odpuszczamy naszym winowajcom. Modlitwa o pokój kierowana jest bezpośrednio do Chrystusa, a jej pierwsza część posiada kilka wariantów nawiązujących do różnych okresów liturgicznych lub uroczystości. Przez wiele wieków znakiem pokoju był braterski pocałunek stanowiący zwyczajny sposób pozdrawiania się chrześcijan. Obecnie obrzęd ten obejmuje: modlitwę celebransa o pokój i jedność dla Kościoła, życzenie pokoju kierowane następnie do zgromadzenia i jego odpowiedź oraz sam znak (gest) pokoju. Nie chodzi tu o spełnienie tylko zewnętrznego gestu – podania ręki lub skłonu głowy w kierunku sąsiada, ale o wyrażenie wewnętrznej gotowości do przebaczenia i zgody, do jakiej uzdalnia nas Ofiara Chrystusa. Przebaczenie i pokój z ludźmi – to warunek godnego przystąpienia do Komunii Świętej. Dlatego podając komuś rękę lub skłaniając głowę w kierunku drugiej osoby, trzeba na nią spojrzeć i obudzić w sercu życzliwość, aby znak pokoju był prawdziwy. Biskupi polscy postanowili, iż u nas „znakiem pokoju jest ukłon w stronę najbliżej stojących uczestników Mszy świętej lub podanie im ręki”. Gest ten wykonujemy w milczeniu bądź wypowiadamy słowa: Pokój Pański niech zawsze będzie z tobą albo Pokój z tobą, na co przyjmujący odpowiada: „Amen”. Przekazanie sobie znaku pokoju nie może zakłócać przebiegu liturgii. Dlatego wypada, aby każdy z umiarem przekazywał znak pokoju osobom najbliżej stojącym. Kapłan może przekazać znak pokoju usługującym, zawsze jednak pozostając w prezbiterium; jest bowiem „strażnikiem” Ciała i Krwi Jezusa znajdujących się na ołtarzu.

OBRZĘDY KOMUNII ŚWIĘTEJ – jest to trzecia i ostatnia (po Przygotowaniu darów i Modlitwie Eucharystycznej) część Liturgii Eucharystycznej. O ile Modlitwa Eucharystyczna jest ośrodkiem i szczytem całej Mszy św., to o Obrzędach Komunii św. można powiedzieć, że stanowią one jej naturalne dopełnienie i kulminację. Msza św. jest przecież nie tylko Ofiarą, ale i Ucztą paschalną. Na Obrzędy Komunii świętej składają się następujące modlitwy i czynności: Modlitwa Pańska, Obrzęd pokoju, Łamanie Chleba, spożywanie Komunii św. oraz Modlitwa po Komunii.

OBRZĘDY KOŃCOWE – obejmują błogosławieństwo i rozesłanie wiernych na końcu celebry Mszy św. Przed rozesłaniem podawane są ogłoszenia o następnych obchodach liturgicznych i inne informacje związane z życiem parafii. Jeśli bezpośrednio potem ma miejsce inny obrzęd liturgiczny (pogrzeb, wystawienie, procesja), to błogosławieństwo i rozesłanie wiernych następują dopiero na końcu ostatniego obrzędu.

OBRZĘDY WSTĘPNE – składają się one z: (procesji) wejścia, ucałowania (nieraz okadzenia) ołtarza, pozdrowienia ludu, aktu pokuty, skierowanej do Chrystusa aklamacji Kyrie i ewentualnie: Chwały na wysokości Bogu, oraz Kolekty. Szczególnie przejmującą formę mają obrzędy wstępne w Wielki Piątek oraz w Wigilię Paschalną.

ODPUST PARAFIALNY – uroczystość, w której parafia w sposób szczególny czci swojego Patrona; jest to jakby dzień imienin parafii.

ODPUSTY – Czytaj więcej…

OFIARA – jeden z podstawowych elementów kultu religijnego. Ma na celu utrzymanie więzi człowieka z Bogiem, jest wyrazem pobożności, wiary i poddania się prawu i porządkowi Bożemu.

OFIAROWANIE – element Modlitwy Eucharystycznej. Jest tak ściśle związany z Anamnezą, że stanowi z nią jedną całość i jakby z niej wypływa. Oba te elementy zawarte są zresztą w jednym zdaniu: Wspominając śmierć i zmartwychwstanie Twojego Syna ofiarujemy Tobie, Boże, Chleb życia i kielich zbawienia… (ME II). Składanie Bogu Ojcu Ofiary Chrystusa przez zgromadzony Kościół – jest konkretnym potwierdzeniem, że Msza św. jest żywą Pamiątką śmierci i Zmartwychwstania Pana Jezusa, która się realnie uobecnia na ołtarzu. Jednocześnie wszyscy jesteśmy wezwani do duchowego łączenia się z Ofiarą Chrystusa. Dlatego Kościół dąży do tego, aby wierni ofiarowali nie tylko Niepokalaną Hostię, lecz aby się także uczyli samych siebie składać w ofierze i aby z dnia na dzień przez pośrednictwo Chrystusa coraz ściślej się jednoczyli z Bogiem Ojcem i między sobą, aby w końcu Bóg był wszystkim we wszystkich.

OKADZANIE – odnosi się do okadzenia darów złożonych na ołtarzu, samego ołtarza, krzyża, celebransa i ludu. Jest to czynność fakultatywna, którą wykonuje się na ogół podczas bardziej uroczystych celebracji, choć nic nie stoi na przeszkodzie, by czynić to częściej. Okadzanie jest wymownym znakiem, że ofiara i modlitwa Kościoła wznosi się przed oblicze Boga jak dym kadzielny. Stąd wznoszący się dym kadzielny wskazuje na „Boskie przeznaczenie” złożonych na ołtarzu darów. Z kolei okadzanie osób oznacza, że każdy z uczestników Eucharystii, przez posługę kapłanów, jest darem dla Boga w łączności z ofiarą Chrystusa. Dlatego diakon lub inny usługujący może okadzić celebransa dla uczczenia jego świętej posługi oraz całe zgromadzenie z racji jego godności wypływającej z Chrztu św. 

OKTAWA – (łac. octo – osiem) to przedłużenie obchodów największych uroczystości roku liturgicznego na osiem dni.

OLEJ CHORYCH – (oleum infirmorum) olej poświęcany przez biskupa w Wielki Czwartek w czasie tzw. Mszy Krzyżma św. w kościele katedralnym. Może być jednak każdorazowo poświęcany przez prezbitera podczas sprawowania Sakramentu Chorych, do którego służy ten olej. [Czytaj więcej…  

OLEJ KRZYŻMA – (zob. Krzyżmo).

OŁTARZ – jest to stół, na którym sprawowana jest Eucharystia, na którym Pan Jezus uobecnia swoją Ofiarę na krzyżu i daje wiernemu ludowi siebie za pokarm. Ołtarz wyobraża Chrystusa. Powinien stać wolno i stanowić centrum wnętrza świątyni, ku któremu niejako spontanicznie kieruje się uwaga zgromadzonej wspólnoty. 

OPACTWO – samodzielny, kanonicznie utworzony klasztor, kierowany przez opata.

OPOWIADANIE O USTANOWIENIU EUCHARYSTII I KONSEKRACJA CHLEBA I WINA – jest to centralny i najważniejszy element Modlitwy Eucharystycznej. W pewnym sensie jest to odpowiedź na nakaz Chrystusa: To czyńcie na moją pamiątkę. W krótkich, ale zarazem bardzo precyzyjnych słowach celebrans przywołuje wobec Boga Ojca najpierw kolejne gesty (wziął chleb i dzięki Tobie składając łamał i rozdawał swoim uczniom mówiąc…; podobnie po wieczerzy wziął kielich…), a następnie słowa (Bierzcie i jedzcie z tego wszyscy, to jest bowiem Ciało moje, które za was będzie wydane; Bierzcie i pijcie z niego wszyscy…), które Pan Jezus uczynił i wypowiedział podczas Ostatniej Wieczerzy. To zwłaszcza mocą tych słów, wypowiadanych w kontekście całej Modlitwy Eucharystycznej, a zwłaszcza Epiklezy, Chrystus staje pośród swojego ludu pod postaciami Eucharystycznymi oraz w osobie kapłana, który użycza Mu swoich ust, wypowiadając słowa konsekracji w pierwszej osobie.

ORACJA – to uroczysta modlitwa odmawiana przez kapłana w imieniu wiernych, taka jak: Kolekta, Modlitwa nad darami i Modlitwa po Komunii św. 

ORATORIUM – potocznie jest to miejsce przeznaczone na skupienie i modlitwę, ale również chodzi o doniosłe dzieło wokalno-instrumentalne inspirowane ważnymi wydarzeniami biblijnymi.

ORDYNARIUSZ – przełożony kościelny (biskup, generał, prowincjał) posiadający władzę rządzenia w Kościele lokalnym czy zakonie.

ORNAT – (łac. ornatus – ozdobny) wierzchnia szata liturgiczna (nieraz pieczołowicie haftowana i bogato zdobiona), w której kapłan celebruje Mszę świętą. Wykonana jest w różnych kolorach, charakterystycznych dla danego okresu liturgicznego.

OSTATNIE NAMASZCZENIE – to niewłaściwa, nieużywana już nazwa określająca niegdyś Sakrament Namaszczenia Chorych. 

OSTENSORIUM – inaczej monstrancja.

PALIUSZ – jest to biała, szeroka taśma wełniana. Ma ona kształt naszyjnika o dwóch dodanych końcach, z których jeden opada na piersi, a drugi na plecy. Paliusz zdobi sześć czarnych krzyżyków. Od V w. nosili go papieże, a od XIII w. patriarchowie, prymasi, metropolici. Wręcza im go papież. Paliusz jest znakiem posiadanej władzy kościelnej oraz łączności danej osoby z papieżem, a także napomnieniem, aby przekazanej władzy używała na wzór Chrystusa Dobrego Pasterza.

PALKA – (łac. palla – zasłona) część bielizny kielichowej. Ma postać kwadratu ze sztywnego materiału, z ozdobnym haftem. Używa się jej do nakrywania kielicha mszalnego. 

PARUZJA – (gr. parousia) tak określamy ponowne przyjście Chrystusa na końcu czasów, w kontekście Sądu Ostatecznego. 

PASCHA – (hebr. Pesah – przejście) oznacza noc poprzedzającą wyjście Izraelitów z Egiptu, czyli także ich wyzwolenie czy wyprowadzenie z owej niewoli oraz przeprowadzenie przez wody Morza Czerwonego. Na pamiątkę tego wydarzenia Izraelici obchodzili każdego roku Paschę, składając „baranka ofiarnego”. W odniesieniu do Jezusa Chrystusa Pascha oznacza Jego śmierć na krzyżu, ale jednocześnie objawia się On nam jako zwycięski Baranek: stracił swoje ziemskie życie, ale w swoim ciele doświadczył Zmartwychwstania. Dla nas, chrześcijan, coroczne świętowanie Paschy [Zmartwychwstania] jest powrotem do tajemnicy Chrztu. Przez ten sakrament zostaliśmy bowiem wprowadzeni w Paschę Chrystusa, wszczepieni w tajemnicę Jego śmierci i Zmartwychwstania. Ilekroć celebrujemy święta Paschalne w liturgii i świętujemy je w rodzinie, tylekroć uświadamiamy sobie, że jesteśmy ludźmi uzdolnionymi do przechodzenia przez śmierć do życia.

PASCHAŁ – gruba świeca z wyrytym krzyżem i pięcioma czerwonymi granami, oznaczająca Chrystusa Zmartwychwstałego. Poświęcona i zapalona w Wielką Sobotę płonie przez cały Okres Wielkanocny, a także na początku i końcu ludzkiego życia – podczas udzielania sakramentu Chrztu św. i sprawowania ceremonii pogrzebowej.

PASJA – (łac. passio – cierpienie, męka) oznacza fragmenty Ewangelii opowiadające o Męce Pańskiej – ostatnich 12 godzinach życia Jezusa Chrystusa, od pojmania w Ogrójcu do śmierci na krzyżu, Golgocie. Czytanie Męki Pańskiej odbywa się dwukrotnie: w Niedzielę Palmową według Ewangelii zgodnej z cyklem czytań mszalnych oraz w Wielki Piątek według Ewangelii św. Jana. Rozpamiętywanie Męki Pańskiej stanowi treść nabożeństw: Drogi krzyżowej i Gorzkich żalów oraz liturgii Wielkiego Tygodnia. W ciągu dziejów powstawały liczne dzieła związane z Pasją, np. z zakresu muzyki liturgicznej (śpiewy pasyjne), rzeźby (np. Pieta), filmu czy inscenizacji muzyczno-teatralnych (misteriów).

PASTERKA – uroczysta Msza święta, sprawowana w nocy z 24 na 25 grudnia, upamiętnia w swej nazwie czuwających pasterzy, których Anioł Pański powiadomił o przyjściu na świat Zbawiciela i zwołał do betlejemskiej stajenki, aby pokłonili się narodzonemu Jezusowi Chrystusowi. Jednak Pasterka, sprawowana zazwyczaj o północy, to tak naprawdę nazwa Mszy św. anielskiej. Dlaczego? Bo to Anioł objawiał pastuszkom wielkie tajemnice zbawcze: Zwiastuję wam radość wielką, która będzie udziałem całego narodu: dziś bowiem w mieście Dawida narodził się wam Zbawiciel, którym jest Mesjasz, Pan (Łk 2, 10-11). Niebiański Posłaniec nauczył pasterzy adoracji – poprzez rozpoznawanie pokornego znaku objawienia się Boga na ziemi: A to będzie znakiem dla was: znajdziecie Niemowlę, owinięte w pieluszki i leżące w żłobie (Łk 2, 12). Niebiańskie duchy napełniły ziemię pieśnią chwały: Chwała Bogu na wysokościach, a na ziemi pokój ludziom, w których sobie upodobał (Łk 2, 14). Ten radosny śpiew Aniołów, rozbrzmiewający przy narodzeniu Jezusa (Gloria in excelcis Deo), podjął i Kościół, układając z niego swój hymn, odmawiany lub śpiewany, podczas niedzielnych i świątecznych Eucharystii.

PASTORAŁ – (łac. pastor – pasterz) element stroju liturgicznego biskupa lub opata; jest to długa, ozdobna laska, będąca oznaką władzy (posługi) pasterskiej otrzymanej od Chrystusa. Symbolizuje laskę pasterską, jaką posługiwał się pasterz. Mojżesz otrzymał laskę od Boga; dzięki niej okazywał wobec faraona moc Bożą. Laskę tę dzierżył przy przejściu przez Morze Czerwone i przy wyprowadzeniu wody ze skały na pustyni. Pastorał więc symbolizuje posiadaną moc Bożą, władzę pasterską i prorocką. Biskupi i opaci używają zasadniczo pastorału zakończonego spiralą, papież zaś zwieńczonego krzyżem (od pontyfikatu Pawła VI). Gdy chodzi o symbolikę pastorału, to jego zakrzywienie u góry oznacza troskę pasterską biskupa, którym ma odciągać wiernych od zła, jak pasterz owce i zaprowadzić do dobra. Środkowa cześć oznacza podporę i symbolizuje służbę ludowi, umacnianie jego wiary. Dolna część ostro zakończona oznacza troskę pasterza w zachęcaniu, napominaniu, a nawet w karceniu.

PASTORAŁKA – rodzaj pieśni Bożonarodzeniowej.

PATENA – naczynie liturgiczne w kształcie niewielkiego, pozłacanego talerzyka (lub głębszego naczynia), na którym kładzie się w czasie Mszy św. konsekrowaną Hostię (Ciało Pańskie), które umieszczone jest na korporale, a także oznacza tackę używaną przy rozdawaniu Komunii św., trzymaną przez ministranta.  

PEKTORAŁ – (łac. pectus – pierś, serce) ozdobny krzyż noszony na łańcuchu (na piersi) przez dostojników Kościoła (papieża, biskupów); jest znakiem wierności Chrystusowi. Dawniej w tego rodzaju krzyżu-pektorale znajdowały się relikwie świętych. Wierzono, że chronią one tego, kto je nosi. Przypomina on cierpienie i opiekę, jaka spływa z krzyża Chrystusowego celem obrony przed napaściami wrogów zbawienia. Od XVII w. biskupi noszą pektorały stale na sutannie. Dziś nie zawierają one świętych relikwii. W czasie liturgii krzyż biskupi powinien znajdować się pod ornatem, a nie na nim.

PEREGRYNACJA – w pierwotnym znaczeniu pielgrzymka odbywana w celach religijnych, ale oznacza także nawiedzanie świątyń, jak również mieszkań, domów rodzin katolickich przez obrazy, figury np. Krzyża św., Matki Bożej czy świętych.

PERYKOPA – wybrany fragment z Pisma św. przeznaczony do czytania i rozważania podczas Mszy św. lub nabożeństwa.

PIERŚCIEŃ BISKUPI – oznaka (insygnium) władzy biskupiej. Jest przyjmowany przez biskupa w chwili święceń i jest przez niego stale noszony. Symbolizuje zachowywany przez biskupa prawdziwy depozyt wiary oraz jego zaślubiny z Kościołem mu powierzonym (diecezją). Szczególnym rodzajem pierścienia biskupiego jest pierścień papieski, zwany Pierścieniem Rybaka. Symbolizuje on łączność papieża z Księciem Apostołów: św. Piotrem.

PIETA – w sztuce chrześcijańskiej ukazanie ciała zmarłego Chrystusa spoczywającego na ramionach (lub kolanach) Matki Bożej, po zdjęciu z krzyża.

PIUSKA – (łac. pileolus) okrągła, niewielka czapeczka; dla papieża jest ona w kolorze białym, kardynałów purpurowym, biskupów fioletowym i opatów w kolorze habitu.

POGRZEB KATOLICKI – [Czytaj więcej…

POKŁON (INKLINACJA) – (łac. inclino – skłaniam się) w liturgii są to skłony lub ukłony ciała czy głowy. Pokłon jest znakiem zarówno głębokiego szacunku, jak również pokutnego usposobienia, szczególnie wtedy, gdy ma on związek z prośbą o oczyszczenie z grzechów (w sakramencie pokuty, spowiedzi powszechnej, przy akcie pokuty we Mszy św. itp.). Symbolizuje cześć i błaganie. Pokłonem ciała pozdrawia się: ołtarz, krzyż, innych uczestników liturgii, zwłaszcza celebransa, gdy np. diakon prosi go o błogosławieństwo; kiedy przynosi się jakiś przedmiot liturgiczny kapłanowi, np. podczas przygotowania darów ofiarnych. Skłon głowy jest znakiem szacunku i uprzejmości. Skłaniamy głowę, gdy wypowiadamy razem imiona Trzech Osób Trójcy Świętej, gdy wypowiadamy imię: Jezus, Maryja, świętego, którego przypada wspomnienie, święto lub uroczystość. Po procesji wejścia kapłan, diakon i asystujący wykonują głęboki skłon w stronę ołtarza. Ponadto kapłan czyni głęboki ukłon przed ołtarzem gdy: podczas wypowiadania modlitw: Wszechmogący Boże, Przyjmij nas Panie w duchu pokory…; w Kanonie Rzymskim na słowa: Pokornie Cię błagamy; podczas wypowiadania słów konsekracji (jako że są to słowa samego Chrystusa): Bierzcie i jedzcie…bierzcie i pijcie. Ponadto skłon głowy wykonują wszyscy (kapłan i wierni) w czasie Wyznania Wiary na słowa: I za sprawą Ducha Świętego przyjął ciało z Maryi Dziewicy i stał się człowiekiem. Jest to nasz wyraz uczczenia tajemnicy Wcielenia.

PONTYFIKALIA – oznaki godności biskupiej, noszone podczas uroczystych liturgii: chodzi tu o mitrę, pastorał, piuskę, pektorał oraz pierścień.

PONTYFIKAŁ – księga liturgiczna zawierająca modlitwy i sposób sprawowania sakramentów, poświęceń i błogosławieństw oraz innych czynności liturgicznych przez biskupa.

PONTYFIKAT – okres rządów jednego papieża.

POST – forma pobożności, pokuty, polegająca najczęściej na dobrowolnym odmawianiu sobie pokarmów (mięsa, słodyczy, uczucia sytości) i przyjemności. Post jest szczególnym sposobem udziału w tajemnicy Męki Jezusa Chrystusa. Jesteśmy zobowiązani do zachowania wstrzemięźliwości od pokarmów mięsnych we wszystkie piątki w ciągu całego roku, w Środę Popielcową, Wielki Piątek.

POST EUCHARYSTYCZNY – zwany postem przygotowawczym, chodzi o nakaz powstrzymywania się – przynajmniej na godzinę przed przyjęciem Komunii świętej – płynów i pokarmów. Wywodzi się on z czasów starożytnych, gdy Komunia święta była pierwszym przyjmowanym w ciągu dnia pokarmem [czytaj więcej…  

POSTAWY W LITURGII – wyróżniamy następujące postawy: postawę klęczącą – jest oznaką adoracji i pokory wobec Boga; znakiem naszej słabości i skłonnej do grzechu natury. Obecnie postawa klęcząca obowiązuje w czasie modlitwy Epikletycznej i Przeistoczenia oraz na słowa: Oto Baranek Boży… Postawa siedząca – jest postawą wewnętrznego odprężenia, w której człowiek słucha i rozmyśla. Obecnie w czasie Mszy św. wierni mogą siedzieć w czasie czytań, psalmu responsoryjnego, homilii, przygotowania darów, rozdawania Komunii św. i milczenia po Komunii św. Postawa stojąca – postawa szacunku wobec Boga Najwyższego; jest postawą człowieka wolnego. Stoję, to znaczy: jestem wolny od przygnębiającego lęku, jestem gotów do wyruszenia w drogę, do służby. Dlatego wyzwolony chrześcijanin stoi przed Panem, na którego przyjście czeka. Obecnie podczas Mszy wierni stoją: od wejścia kapłana do kolekty włącznie, podczas śpiewu przed Ewangelią, w czasie Ewangelii, wyznania wiary i modlitwy powszechnej; od wezwania: Módlcie się, aby moją i waszą ofiarę… aż do zakończenia Mszy św. z wyjątkami, o których mowa wyżej. Postawa leżenia krzyżem – znak najgłębszej czci, adoracji i pokuty.

PRAŁAT – dzisiaj tytuł honorowy, nadawany przez Ojca Świętego zasłużonym kapłanom. Wiąże się z nim prawo noszenia oznak prałackich.

PRAWO KANONICZNE – obowiązujące w Kościele normy postępowania, usankcjonowane przez Kodeks Prawa Kanonicznego, którego najnowsza wersja pochodzi z 1983 roku.

PREFACJA – (łac. praefatio – słowo wstępne, wstęp, przedmowa) pierwszy element Modlitwy Eucharystycznej. Następuje po Modlitwie nad darami a kończy ją śpiew: Sanctus. Uwzględnia przeżywane tajemnice dnia. Składa się z czterech części: dialogu wstępnego, formuły otwierającej (Zaprawdę godne to…), części głównej, wysławiającej zbawcze czyny Boga i formuły końcowej, prowadzącej do aklamacji Święty, Święty…. Dziękczynienie, które stanowi treść prefacji zawsze jest skierowane do Boga Ojca i opowiada o darze Boga. Jest nim objawienie, Osoba Jezusa Chrystusa i Odkupienie, będące ukoronowaniem stworzenia. Prefacja to modlitwa szczególnie uroczysta.

PREZBITER – (gr. presbiteros – starszy) to określenie kapłana (księdza). Jest to osoba duchowna, której zostały ważnie udzielone święcenia kapłańskie (prezbiteratu), po wcześniejszym przyjęciu świeceń diakonatu.

PREZBITERIUM – architektoniczna część świątyni, w której znajduje się ołtarz główny oraz, gdzie przebywa kapłan i asysta liturgiczna podczas sprawowania Mszy świętej.

PROBOSZCZ – kapłan stojący na czele parafii. Jego głównym zadaniem jest duszpasterstwo, troska o sprawy wiernych oraz piecza nad dobrami parafii.

PROCESJA – liturgiczna postawa wiernych, przez którą wyraża się charakter Ludu Bożego zdążającego do Niebieskiej Ojczyzny. Ten uroczysty „pochód” należy do czynności liturgicznych. W czasie Mszy św. chodzi tu przede wszystkim o procesję: wejścia i wyjścia, z darami, komunijną i na Ewangelię. Do cyklu rocznego należy m.in. procesja: ze świecami w Święto Ofiarowania Pańskiego (Matki Bożej Gromnicznej, 2 lutego), w Niedzielę Palmową, procesja rezurekcyjna w Zmartwychwstanie Pańskie, oraz procesje błagalne, czy inaczej tzw. Dni Krzyżowe (np. święto św. Marka Ewangelisty, 25 kwietnia) oraz procesja pogrzebowa z kościoła lub kaplicy na cmentarz. Szczególnie uroczysty charakter ma procesja w Boże Ciało. Na czele procesji niesiony jest zwykle krzyż; w ten sposób staje się ona obrazem chrześcijańskiej drogi życiowej: z Chrystusem przez krzyż do zwycięstwa.

PROFESJA ZAKONNA – publiczne złożenie ślubów zakonnych: czasowych bądź wieczystych.

PROŚBA O MODLITWĘ ZGROMADZENIA – ma ona miejsce w czasie Mszy św. wtedy, kiedy po spełnieniu wszystkich czynności, związanych z Przygotowaniem darów, celebrans kieruje do zgromadzenia prośbę o modlitwę: Módlcie się, aby moją i waszą ofiarę przyjął Bóg, Ojciec wszechmogący. Jest to modlitwa skierowana do wszystkich zebranych i chodzi w niej o to, by dar celebransa i wiernych został przez Boga przyjęty. Odpowiedź zgromadzonych jest potwierdzeniem ich modlitwy, a zarazem stanowi życzenie wyrażające dwa zasadnicze nurty w liturgii: uwielbienie Boga i uświęcenie Kościoła: Niech Pan przyjmie ofiarę z rąk twoich na cześć i chwałę swojego imienia, a także na pożytek nasz i całego Kościoła świętego.

PRYMAS – godność kościelna z nadania papieża, od wieków związana z pewnymi stolicami biskupimi, w Polsce z Gnieznem i grobem św. Wojciecha.

PRYMICJE – pierwsza Msza święta odprawiona przez nowo wyświęconego kapłana w rodzinnej parafii.

PRZEISTOCZENIE – przemiana, transsubstancjacja (zmiana substancji, istoty, przy zachowaniu zewnętrznego wyglądu, kształtu postaci) chleba w Ciało i wina w Krew Pańską, które ma miejsce w czasie Eucharystii. 

PRZYGOTOWANIE DARÓW – to pierwsza część Liturgii Eucharystycznej. Obejmuje następujące czynności: przygotowanie ołtarza (ministranci umieszczają na nim korporał, puryfikaterz i kielich oraz mszał); przyniesienie do ołtarza darów, które staną się Ciałem i Krwią Chrystusa, a więc chodzi o chleb i wino (godne zalecenia jest, aby uczynili to wierni w krótkiej procesji nazywanej procesją z darami; oprócz darów ofiarnych przynosi się niekiedy także inne dary przeznaczone na potrzeby wspólnoty parafialnej, zwłaszcza ubogich; należy złożyć je w odpowiednim miejscu obok stołu eucharystycznego, nigdy zaś na samym ołtarzu); modlitwy celebransa; okadzenie darów, ołtarza, celebransa i wiernych; obmycie rąk kapłana. Obrzęd przygotowania darów kończy modlitwa nad darami.   

PRZYKLĘKNIĘCIE – gest liturgiczny, podczas którego przyklęka się zawsze na prawe kolano, dotykając posadzki i nie czyni się przy tym żadnych gestów, np. znaku krzyża. W czasie sprawowania Eucharystii kapłan przyklęka tylko trzy razy: po podniesieniu Hostii w czasie konsekracji; po podniesieniu kielicha w czasie konsekracji; w czasie śpiewu Baranku Boży, a przed słowami: Oto Baranek Boży… Z kolei kapłan, wszyscy wierni i usługujący przyklękają w czasie Wyznania Wiary w uroczystość Bożego Narodzenia na słowa: I za sprawą Ducha Świętego przyjął ciało z Maryi Dziewicy i stał się człowiekiem. Jest to wyraz naszego szczególnego w tym dniu uczczenia tajemnicy Wcielenia. Kolanem należy wyraźnie dotknąć posadzki. Nie może to być tylko „dygnięcie”. Klęka się zawsze twarzą do przedmiotu czci. Klękanie na dwa kolana jest wyrazem czci i hołdu wobec Pana Jezusa wystawionego do adoracji.

PSALM – w liturgii jest to (zazwyczaj śpiewany) fragment z Pisma Świętego pomiędzy czytaniami.

PSALMODIA – układ psalmów do danej modlitwy podczas Liturgii Godzin.

PSAŁTERZ – część księgi Liturgii Godzin zawierająca psalmy, podzielona na różne dni i pory dnia w układzie czterotygodniowym. Oznacza również Księgę Psalmów, jedną z ksiąg kanonicznych Starego Testamentu.

PSAŁTERZYSTA – ministrant, kleryk lub osoba świecka wykonująca śpiew psalmu podczas Mszy świętej.

PURYFIKACJA – (łac. purifico – oczyszczam) obmycie naczyń liturgicznych i palców kapłana po udzielaniu Komunii Świętej. Podczas puryfikacji kapłan strąca okruchy Hostii do kielicha, wlewa do niego wodę, płucze go i wypija zawartość. Kielich wyciera się puryfikaterzem. 

PURYFIKATERZ – mały, biały, złożony na trzy części prostokątny kawałek płótna, służący do puryfikacji, czyli do wycierania, osuszania naczyń liturgicznych i palców celebransa po usunięciu z nich resztek Ciała i Krwi Pańskiej po obrzędach Komunii św.

PUSZKA – zob. cyborium.

RACJONAŁ – to specjalny, ozdobny paliusz (nieco szerszy od tradycyjnego), którego prawo noszenia nadawał papież. Był noszony tylko przez czterech metropolitów na świecie (Eichstättu, Krakowa, Nancy-Toulouse, Padebornu). Zwyczaj ten obecnie nie istnieje. Racjonał nie miał specjalnej symboliki.

REFEKTARZ – pomieszczenie zakonne lub seminaryjne, w którym spożywa się posiłki.

REGINA CAELI – pieśń Królowo Nieba wesel się. Jedna z antyfon śpiewanych w okresie Wielkanocnym (np. zamiast modlitwy Anioł Pański).

REKTOR – kapłan opiekujący się z polecenia biskupa kościołem, który nie jest kościołem parafialnym i nie jest własnością żadnego zakonu. Nie posiada jednak uprawnień proboszczowskich.

RELIKWIARZ – (łac. reliquiae – szczątki) naczynie liturgiczne służące do przechowywania, adorowania oraz oddawania czci relikwiom.

RELIKWIE – (łac. relniquo – pozostawiać) pozostałości szczątków, a także przedmiotów bezpośrednio związanych z życiem świętych czy też takich, które miały styczność z Chrystusem (np. relikwie Krzyża św.).

REQUIEM – dawniej nazwa Mszy świętej żałobnej. Chodzi o liturgiczne utwory muzyczne, części zmienne, stosowane w liturgii pogrzebowej.

REQUIESCAT IN PACE – w łac. oznacza: niech spoczywa w pokoju. 

RESPONSORIUM – (łac. responso – odpowiadam) forma odpowiedzi wiernych na Słowo Boże. We Mszy św. najlepiej widoczna jest podczas psalmu responsoryjnego, gdzie lud odpowiada refrenem na psalm wykonywany przez psałterzystę. Responsorium występuje także w Liturgii Godzin.

REZUREKCJA – (łac. resurrectio – zmartwychwstanie) nazwa Mszy św. połączonej z procesją; stanowi ona dopełnienie obchodów paschalnych. Jest ona uroczystym oznajmieniem Zmartwychwstania Chrystusa i wezwaniem do udziału w Jego triumfie. Procesję odprawia się zaraz po Wigilii Paschalnej lub rano przed pierwszą Mszą św.

RĘCZNICZEK – to zbliżony formą i wielkością do puryfikaterza kawałek materiału, którym wyciera się ręce kapłana po lavabo, czyli obmyciu, które następuje po obrzędzie przygotowania darów.

ROK KOŚCIELNY LUB LITURGICZNY – jest wspomnieniem i przeżywaniem zbawczych dzieł Boga dokonanych głównie przez Jezusa Chrystusa. Rozpoczyna się od I Niedzieli Adwentu. W świetle przepisów liturgicznych obchodzimy tajemnice Pańskie: Wcielenia i Narodzenia Jezusa, Jego Zmartwychwstania, Wniebowstąpienia oraz Zesłania Ducha Świętego. W pozostałe dni rozważamy życie chrześcijańskie, które znajdzie swój kres w dniu powtórnego przyjścia Pana Jezusa. Dlatego też Rok Kościelny nazywany bywa również Rokiem Pańskim lub Rokiem Zbawienia. [Czytaj więcej…

ROKIETA – (od wł. rocchetto: komża biskupia) rodzaj komży o wąskich rękawach, podbitej (podszywanej) najczęściej fioletową tkaniną, noszonej przez biskupów, prałatów i kanoników jako strój chórowy lub podczas sprawowanych uroczystości.

RORATY – śpiew na wyjście Mszy św. wotywnej o Matce Bożej w Adwencie, który rozpoczyna się od słów: Rorate caeli desuper (Spuście rosę niebiosa z góry). Stąd Mszę św. o Matce Bożej w Adwencie nazwano Roratami. Początki Rorat w Polsce sięgają XIII w. Kościół na początku tej Mszy św. pogrążony jest w ciemnościach. Palą się jedynie świece i lampiony. Dekoracja Rorat przypomina zbliżanie się do uroczystości Bożego Narodzenia. W czasie Rorat pali się obok ołtarza dodatkowa świeca z białą lub niebieską wstążką, tzw. Roratka. Zwyczaj umieszczania tej dodatkowej świecy sięga czasów Bolesława Wstydliwego. Za jego panowania na początku Adwentu ludzie stawali przed ołtarzem katedry i powtarzali słowa: Jestem gotów na sąd Boży.

RÓŻANIEC – rodzaj modlitwy, który łączy modlitwę ustną z medytacją. Jego początki sięgają XII w. (rozpowszechniony w XVI w.). Różaniec jest rozważaniem dzieła Zbawienia w oparciu o tajemnice życia Jezusa i Jego Matki, któremu towarzyszy odmawianie modlitw: Ojcze nasz, Zdrowaś Maryjo oraz Chwała Ojcu…. [Czytaj więcej… 

RYTUAŁ – księga liturgiczna zawierająca teksty i wskazówki, jak kapłan powinien sprawować poszczególne sakramenty i sakramentalia, jakie powinien odmawiać modlitwy podczas procesji i błogosławieństw. 

SACRUM – (łac. sacer – święty) coś świętego, wobec czego należy zachować szacunek, powagę.

SAKRA – określenie stosowane na przyjęcie święceń biskupich.

SAKRAMENT – zob. zakładkę: Sakramenty…

SAKRAMENTALIA – zob. zakładkę: Sakramentalia…

SANCTISSIMUM – łacińska nazwa Najświętszego Sakramentu.

SANCTUS – (w łac. oznacza: Święty). We Mszy św. chodzi tu śpiew: Święty, Święty, Święty, jaki wykonywany jest w liturgii po Prefacji, przed Epiklezą.

SANKTUARIUM – jest to miejsce święte, proklamowane za zgodą biskupa; obecnie chodzi o świątynię, do której mogą przybywać wierni i w szczególny sposób wypraszać łaski za pośrednictwem Matki Bożej czy za wstawiennictwem świętych.

SĄD OSTATECZNY (paruzja) – powtórne przyjście Jezusa Chrystusa na ziemię. Będzie to ostateczny i publiczny sąd nad wszystkimi rozumnymi istotami.

SCHOLA – zespół śpiewaczy; kiedyś tylko męski, dziś także żeński lub mieszany, który wykonuje śpiewy liturgiczne w czasie sprawowania celebracji.

SEDILIA – miejsce siedzące w prezbiterium przeznaczone dla celebransa, kapłanów koncelebrujących oraz służby liturgicznej.

SEKWENCJA – (łac. sequentia – dosł. ciąg dalszy) śpiew wykonywany przed aklamacją Alleluja. Jest to szczególnie uroczysty, świąteczny śpiew. Niegdyś istniała bardzo duża liczba sekwencji; odnowa posoborowa zniosła większość z nich, pozostawiając tylko dwie: sekwencję na Niedzielę Zmartwychwstania Pańskiego (można ją wykonywać przez całą oktawę) oraz sekwencję na Niedzielę Zesłania Ducha św. Poza tym, jeśli okoliczności za tym przemawiają, to można odmawiać sekwencję w uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa.

SEPTUAGINTA – (oznacza w języku łacińskim siedemdziesiąt), pierwsze tłumaczenie hebrajskiej Biblii na język grecki. Nazwa pochodzi od liczby siedemdziesięciu tłumaczy dokonujących translacji tekstu.

SKŁAD APOSTOLSKI (Credo) – Apostolskie Wyznanie Wiary; formuła została ułożona przez samych Apostołów.

SŁOWO BOŻE – część Objawienia Bożego, znajdująca się w Biblii, czyli w Piśmie Świętym.

SŁUŻBA LITURGICZNA – zespół ludzi, który w czasie sprawowania liturgicznych obrzędów spełnia posługę w sposób określony przepisami Kościoła.

SPOWIEDŹ – zob. zakładkę: Sakrament Pokuty i Pojednania [czytaj więcej…

STALLE – siedzenia przeznaczone dla kanoników, kapituł i zakonników, ustawione po obu stronach prezbiterium.

STUŁA – długi, z reguły wąski, pas materiału. Symbol władzy kapłańskiej. Kapłan nosi stułę przewieszoną przez szyję i opadającą do przodu przez oba ramiona, natomiast diakon przewiesza ją przez jedno ramię, która jest spięta u dołu. Kolor stuły zależy od koloru liturgicznego dnia, bądź rodzaju udzielanego sakramentu (np. sprawowania Mszy św., spowiedzi oraz posług liturgiczno-duszpasterskich).

STYPENDIUM MSZALNE – dar ofiarowany kapłanowi z racji odprawienia Eucharystii w określonej, podanej przez ofiarodawcę intencji. Praktyka składania stypendium mszalnego sięga II w.

SUFRAGAN – biskup pomocniczy ordynariusza.

SUMA – określenie głównej, najbardziej uroczystej Eucharystii niedzielnej.

SUPLIKACJA – błagalna pieśń kościelna zwrócona do Boga. Najczęściej kojarzona ze śpiewem: Święty Boże, Święty mocny…

SUTANNA – strój duchownych: długa, sięgająca do kostek suknia z niskim, stojącym kołnierzykiem, zapinana z przodu na rząd małych guzików. Kapłani noszą sutanny czarne, biskupi fioletowe, kardynałowie purpurowe. Nadto niektórzy kapłani (kanonicy, prałaci) mają przywilej noszenia sutanny fioletowej, bądź z fioletowymi dodatkami (pas mucet).

SYGNATURKA – dzwonek wejściowy, umieszczony zazwyczaj przy wyjściu z zakrystii do prezbiterium używany do informowania zgromadzonych wiernych, że rozpoczyna się procesja do ołtarza, a wraz z nią Msza św.

SYNOD – jest to zjazd duchowieństwa na różnych szczeblach administracji kościelnej, np. synod diecezjalny.

SYNOPTYCZNOŚĆ EWANGELII – termin określający zgodność Ewangelii, które razem tworzą spójną, choć różniącą się w niektórych szczegółach całość. O synoptyczności możemy mówić w przypadku Ewangelii: Mateusza, Marka, Łukasza.

SZAFARZ – osoba upoważniona do udzielania sakramentów świętych.

SZAFARZ NADZWYCZAJNY – funkcja dotycząca osób świeckich, aby mając głębszy dostęp do tajemnic liturgii, mogły swym przykładem świadczyć o wierze w swoich środowiskach. Jest to też „udostępnienie” szerszego uczestnictwa świeckich w kulcie sprawowanym przez osoby duchowne. Funkcja szafarza nadzwyczajnego odnosi się w sposób szczególny do osób upoważnionych do rozdawania Komunii św. w czasie Eucharystii lub zanoszenia jej osobom chorym. Został on ustanowiony decyzją Soboru Watykańskiego II.

SZATY LITURGICZNE – ubierane przez biskupa, kapłana oraz ich asystę do sprawowania liturgii. Pierwsze wieki chrześcijaństwa ich nie znały. Sprawujący liturgię ubierali zwykłe, chociaż bardziej uroczyste szaty. Dopiero pod koniec VII w. celebrans zaczął przywdziewać szaty liturgiczne. Od czasów papieża Innocentego III (+ 1216 r.) przyjął się zwyczaj używania szat liturgicznych w różnych kolorach, w zależności od uroczystości czy święta i okresu liturgicznego (zob. Kolory liturgiczne).

SZKAPLERZ – szata złożona z dwóch płatów sukna, będąca częścią habitu zakonnego, jego zadaniem była dodatkowa ochrona stroju zakonnika podczas pracy. Szkaplerz to także symbol szczególnej opieki Matki Bożej; chodzi tu o dwie ikony zszyte sznurkiem, które spoczywają na piersiach i plecach (czyli postać skórzanego medalika szkaplerznego noszonego pod ubraniem, również przez świeckich).

ŚRODA POPIELCOWA – dzień rozpoczynający obchód Wielkiego Postu.

ŚWIATŁO – ważny, naturalny element liturgii: symbolizuje prawdę, życie, obecność Boga, radość, nadzieję, miłość i ofiarę, nasze wyzwolenie, wreszcie samego Chrystusa (Światłość ze światłości). Szczególne znaczenie ma zapalanie światła na rozpoczęcie Wigilii Paschalnej oraz zwyczaj posługiwania się światłem podczas pogrzebu i przy grobie, głoszący wiarę w Zmartwychwstałego Jezusa.

ŚWIECA – zapala się ją na ołtarzu, przy Chrzcie św., podczas I Komunii Świętej, z zapalonymi świecami odnawiamy przyrzeczenia chrzcielne w Wigilię Paschalną, uczestniczymy w procesji w święto Ofiarowania Pańskiego, podajemy je umierającym i zapalamy na grobach. Wśród świec wyróżnia się: świecę paschalną (paschał), roratnią, gromnicę, świece na wieńcu adwentowym i zwykłe świece liturgiczne. Każda paląca się świeca jest szczególnym znakiem obecności Chrystusa, który powiedział o sobie, że jest „światłością świata” (J 8,12). Jest ona znakiem radości, nadziei, modlitwy i ofiary. Świeca przypomina nam jednocześnie, że z czujnością i gotowością mamy oczekiwać przyjścia Pana. Chrystus mówił: „Niech będą przepasane biodra wasze i zapalone pochodnie” (Łk 12,35).

ŚWIĘCENIA – obrzęd (sakrament) dający człowiekowi udział w kapłańskiej misji Chrystusa. Istnieją trzy stopnie święceń: diakonat, prezbiterat, episkopat. Może go przyjąć jedynie ochrzczony mężczyzna.

ŚWIĘTO – to m.in. nazwa rangi obchodów liturgicznych; jednak święto znajduje się w hierarchii liturgii niżej niż uroczystość, a wyżej niż wspomnienie. W święta śpiewamy w liturgii hymn Chwała, jednak nie odmawiamy Credo. Przed Ewangelią odczytywane jest w święto tylko jedno czytanie (jak w dzień powszedni lub we wspomnienie).

TABERNAKULUM – (łac. tabernaculum – namiot, przybytek) miejsce w kościele, w którym przechowuje się Najświętszy Sakrament.  

TACA (składka) – podczas przygotowania darów wśród wiernych przeprowadzana jest zbiórka pieniężna – nazywana tacą lub składką. Ten element Mszy św. nie wszystkim się podoba, a niektórych nawet gorszy. Tymczasem towarzyszy on celebracji Mszy św. od starożytności, a dzisiejsza zbiórka pieniężna jest praktyczniejszą kontynuacją darów składanych kiedyś w naturze, a przynoszonych dawniej przewodniczącemu liturgii jako konkretny dowód braterskiej miłości, a zarazem forma udziału wszystkich wiernych w życiu materialnym i potrzebach Kościoła, zarówno w wymiarze lokalnym (parafii), jak i powszechnym (np. składka na cele misyjne, na Stolicę Świętą czy utrzymanie różnych kościelnych instytucji). Zbierane podczas przygotowania darów pieniądze są zarazem materialnym znakiem daru, jaki składamy z nas samych. Nie powinno więc dziwić, że najnowsze wprowadzenie do Mszału wymienia tych, którzy zbierają ofiary w kościele wśród osób pełniących funkcję liturgiczną.

TE DEUM – uroczysta pieśń dziękczynna, zaczynająca się w języku polskim od następujących słów: Ciebie, Boga, wysławiamy, wykonywana podczas uroczystych Mszy Świętych.

TERCJARSTWO – inaczej: trzeci zakon, termin określający zrzeszenie ludzi będących poza zakonem, którzy jednak dążą do świętości w oparciu o daną regułę zakonną.

TIARA – termin ten w tłumaczeniu oznacza: „potrójna”. Jest to forma bardzo kunsztownie zdobionej mitry, noszonej wyłącznie przez papieży. Pierwsze wzmianki o niej pochodzą z XII w. Tiara jest oznaką najwyższej, potrójnej władzy w Kościele, jaką posiada papież: kapłańskiej, prorockiej i królewskiej. Zwyczaj noszenia tiary zniósł papież Paweł VI w 1963 r. Rysunek tiary pojawiał się jeszcze jednak w herbach papieskich, np. w herbie papieskim Jana Pawła II, a Benedykt XVI zrezygnował z jej wizerunku, umieszczając w swym godle papieskim mitrę.

TRADYCJA – jest to część Objawienia Bożego niezapisana w Piśmie św., choć faktycznie również może posiadać wersję pisemną. Dokumentów Tradycji należy szukać: 1. u Ojców Kościoła (zwłaszcza Ojców Apostolskich) i Pisarzy Kościoła 2. w Liturgii 3. w dokumentach Kościoła (zwłaszcza papieskich i soborowych) 4. w ikonografii chrześcijańskiej (malarstwo, rzeźba) 5. w innych tzw. „pomnikach Tradycji”. Tradycja swymi korzeniami sięga czasów apostolskich. Stanowi ona przekaz tego, co uczniowie otrzymali z nauczania i przykładu Jezusa, a także to, czego nauczył ich Duch Święty. Pierwsze pokolenia chrześcijan nie miały jeszcze spisanego Nowego Testamentu – sam więc Nowy Testament poświadcza istnienie żywej Tradycji.

TRANSEPT – nawa budowana prostopadle do nawy głównej kościoła. Nadaje planowi świątyni kształt krzyża.

TRIDUUM PASCHALNE – (w języku łac. oznacza –  trzy dni) to okres, w którym świętujemy i upamiętniamy tajemnicę paschalną: mękę, śmierć i Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. Rozpoczyna się w Wielki Czwartek – Mszą św. Wieczerzy Pańskiej, a kończy nieszporami w dniu Zmartwychwstania Pana, stanowiąc jeden wielki obchód liturgiczny. [czytaj więcej w zakładce: Rok liturgiczny – Wielki Tydzień]

TRYBULARZ – zob. kadzielnica.

TURYFERARIUSZ – osoba niosąca trybularz (posługująca z kadzielnicą). Jest odpowiedzialna za utrzymanie w należytym stanie trybularza, podawanie kadzidła celebransowi (lub diakonowi) oraz wykonywanie niektórych okadzeń (gdy nie posługują diakoni). 

UCAŁOWANIE OŁTARZA – gest liturgiczny, który kapłan, a także diakon, wykonuje na początku i na zakończenie celebracji Eucharystii, a także w czasie uroczystego sprawowania Liturgii Godzin. Jest to wyraz czci oddawanej ołtarzowi, który symbolizuje samego Chrystusa.

URBI ET ORBI – oznacza: Miastu i Światu. To nazwa specjalnego papieskiego błogosławieństwa udzielanego z balkonu Bazyliki św. Piotra w bardzo ważnych uroczystościach, jak Boże Narodzenie czy Wielkanoc. Pozwala otrzymać odpust zupełny, również za pośrednictwem mediów.

UROCZYSTOŚĆ – to nazwa najwyższej rangi obchodów liturgicznych. Uroczystość rozpoczyna się I Nieszporami (wieczorem dnia poprzedzającego). W uroczystość, w czasie Mszy św., wykonuje się hymn Chwała oraz odmawia się wyznanie wiary (Credo).

WASKULUM – małe naczyńko z wodą zaopatrzone w przykrywkę, stojące obok tabernakulum, a służące do obmycia rąk kapłana po udzieleniu Komunii św.  

WELON – szata liturgiczna (naramienna) używana podczas niesienia lub udzielania błogosławieństwa wiernym Najświętszym Sakramentem. Terminem tym – jako welon kielichowy – określana jest również tkanina, którą nakryty jest kielich jako wyraz naszej czci i oddania. Welon kielichowy ma formę prostokątnej lub kwadratowej chusty, nieraz zdobionej, nakrywa się nią kielich w czasie Mszy św. od procesji wejścia do przygotowania darów, oraz po puryfikacji do końca Eucharystii. Jego kolor zawsze odpowiada kolorowi szat liturgicznych kapłana. Osobno można jeszcze wymienić tzw. sukienkę, którą przykrywa się puszki przechowywane w tabernakulum.

WIATYK – (łac. viaticum – zapasy na drogę; via – droga) to pokarm duchowy (Komunia św.); przyjmowany przez konającego jako pokarm na drogę do wieczności.

WIECZERZA PAŃSKA – to nazwa Mszy św. odprawianej wieczorem w Wielki Czwartek, na pamiątkę ustanowienia Eucharystii przez Chrystusa. [czytaj więcej w zakładce: Rok liturgiczny – Wielki Tydzień]

WIECZNA LAMPKA – lampion, święcący się nieustannie w pobliżu tabernakulum, symbol obecności Jezusa w tabernakulum. Gaśnie w Wielki Piątek.

WIELKANOC – najstarsze i największe święto chrześcijańskie, obchodzone w niedzielę po pierwszej wiosennej pełni księżyca, na pamiątkę Zmartwychwstania Chrystusa i ostatecznego pokonania śmierci przez Jezusa. [czytaj więcej w zakładce: Rok liturgiczny – Wielki Tydzień oraz Okres Wielkanocny]

WIELKI POST – okres w Kościele katolickim trwający od Środy Popielcowej do wieczora Wielkiego Czwartku. Czas umartwienia, refleksji i przygotowania do obchodów Triduum Paschalnego. [czytaj więcej w zakładce: Rok liturgiczny – Wielki Post]

WIELKI TYDZIEŃ – ostatnie dni Wielkiego Postu: od Niedzieli Palmowej do Wielkiego Czwartku, a także Triduum Paschalne: od Mszy św. Wieczerzy Pańskiej do Niedzieli Zmartwychwstania. [czytaj więcej w zakładce: Rok liturgiczny – Wielki Tydzień]

WIGILIA – (łac. vigilia – czuwanie) zasadniczo nabożeństwo odprawiane w dni poprzedzające ważniejsze święta i uroczystości kościelne.

WIKARIUSZ – kapłan pomocniczy proboszcza, bądź biskupa.

WINO MSZALNE – jest, oprócz chleba, elementem niezbędnym do sprawowania Mszy św. Do przeistoczenia używa się, za przykładem Chrystusa, wina z małą domieszką wody. Wino sporządzane z winogron, bez żadnych dodatków chemicznych: może być zarówno białe jak i czerwone. W momencie konsekracji przemienia się w Krew Pańską. Wino w starożytności należało do artykułów koniecznych do życia, jak chleb i woda. W Starym Testamencie czytamy iż Bóg powierzył troskę o winnice człowiekowi. Ich owoce radują serce (Ps 103,15), pozwalają zapomnieć o trudzie i zmęczeniu. Stąd do uroczystych uczt należał kielich z winem, nad którym odmawiano specjalną modlitwę dziękczynną. Stąd też nie zabrakło kielicha także przy Ostatniej Wieczerzy, będącej uroczystą ucztą paschalną i równocześnie pożegnalną.

WŁOŻENIE RĄK – gest liturgiczny, wyrażający szczególną modlitwę nad tym, na którego wkładane są ręce. Oznacza przekazanie mocy, siły, sprawowania urzędu. Towarzyszy obrzędowi święceń diakonatu oraz kapłańskich.

WNIEBOWSTĄPIENIE PAŃSKIE – uroczystość obchodzona czterdzieści dni po Zmartwychwstaniu Jezusa, jako wspomnienie odejścia Chrystusa do nieba, przypomnienie jego ofiary i ostateczne zapewnienie o życiu wiecznym. W Polsce uroczystość Wniebowstąpienia – od 2004 r. obchodzimy w VII Niedzielę Wielkanocną. 

WNIEBOWZIĘCIE NMP – ostateczny triumf, wywyższenie Matki Bożej, która po zaśnięciu została z ciałem i duszą wzięta do nieba i tam ukoronowana przez Boga na królową Nieba i Ziemi. Jest to najważniejsza z uroczystości maryjnych w kalendarzu liturgicznym. Uroczystość ta, nawiązująca do jednej z chwalebnych tajemnic Różańca św., ukazuje nam prawdę o ostatnich chwilach z życia Maryi – Matki Jezusa. Uroczystość ta jest obchodem stałym, przypadającym zawsze 15 sierpnia.

WODA ŚWIĘCONA – znak duchowego oczyszczenia i odrodzenia człowieka w Chrzcie świętym. Woda święcona jest często używana, podczas aspersji we Mszy św., w kropielnicach przy drzwiach kościołów, podczas pogrzebów, a także w wielu sakramentaliach i błogosławieństwach. Woda to jeden z elementów koniecznych do życia, odgrywa ważną rolę także w kultach religijnych. Szczególnie w wodzie żywej, to znaczy tryskającej ze źródeł i płynącej w rzekach, dopatrywano się czegoś świętego i leczącego. Ludy krajów pustynnych dobrze wiedzą co znaczy życiodajna woda. Na pustynnym Wschodzie w starożytności istniał kult źródeł i rzek, w których zanurzano się dla oczyszczenia wewnętrznego, moralnego. Obmycia rytualne o charakterze religijnym istniały również u Greków, Rzymian i Żydów (Wj 30,18; Lb 19,7). Do tego nurtu włączyli się również chrześcijanie, dokonując symbolicznych obmyć rąk, co stało się powszechnym zwyczajem. W chrześcijaństwie najważniejsze było obmycie z grzechów w sakramencie Chrztu świętego. Na Zachodzie chrześcijańskim wiadomość o wodzie święconej sięga VI wieku. Już wtedy do wody święconej wsypywano sól. Widziano w tym również paralelę do opowiadania biblijnego według którego Elizeusz wrzucił sól do źródeł Jerycha i wody zostały uzdrowione. Początkowo wody święconej używano do skraplania mieszkań, dla odpędzenia złych mocy. Dopiero w VIII w. wprowadzono aspersję niedzielną jako przypomnienie chrztu, jego skutków i zobowiązań.

WOTUM – materialny wyraz prośby lub dziękczynienia kierowany do Boga, bardzo często za pośrednictwem Matki Bożej, bądź świętych. Mogą to być drobne przedmioty jak i całe świątynie.

WSPOMNIENIE – nazwa najniższego rangą obchodu liturgicznego. Wspomnienie znajduje niżej niż uroczystość i święto. Zwykle dotyczy ono życia świętych. Rozróżniamy wspomnienia: dowolne oraz obowiązkowe.

WTAJEMNICZENIE CHRZEŚCIJAŃSKIE – zazwyczaj odnosi się do przyjęcia trzech sakramentów tzw. wtajemniczenia chrześcijańskiego: Chrztu, Bierzmowania i Komunii św. W szerszym rozumieniu: całokształt poznawania prawd wiary, nauki Kościoła, Ewangelii.

WULGATA – łacińskie tłumaczenie tekstu Pisma Świętego z języków oryginalnych, dokonane przez św. Hieronima na polecenie papieża Damazego I. Przez Sobór Trydencki uznana jako oficjalny przekład tekstu Biblii.

WYSTAWIENIE – określenie dotyczące wystawienia Najświętszego Sakramentu do adoracji dla wiernych, stosowane od XIV. Hostię św. wystawia się w kustodii lub w monstrancji. Wystawienie zwykle kończy się błogosławieństwem Najświętszym Sakramentem.

WYZNANIE WIARY – (łac. Credo) jeden z symbolów wiary, chodzi o tekst zawierający najważniejsze prawdy naszej wiary; niejako streszczenie tego, w co wierzymy i co wyznajemy. We Mszy św. niedzielnej i w uroczystości wypowiadane jest publicznie i wspólnie w zgromadzeniu liturgicznym przed modlitwą powszechną.

ZACHEUSZKI – świeczniki, które ustawiane są w miejscach, gdzie podczas konsekracji kościoła mury świątyni zostały namaszczone krzyżmem świętym.

ZAKRYSTIA – miejsce przechowywania paramentów liturgicznych, ksiąg i innych elementów potrzebnych do przygotowania liturgii; miejsce, gdzie kapłan oraz mu posługujący ubierają sie do Mszy św. Pomieszczenie to jest połączone z prezbiterium. Dawniej przechowywano w tym miejscu Najświętszy Sakrament – sakrarium – stąd wzięła się nazwa: zakrystia.

ZAKRYSTIAN – (inaczej: kościelny) osoba opiekująca się świątynią; przygotowuje liturgię pod względem technicznym: księgi, szaty, paramenty.

ZESŁANIE DUCHA ŚWIĘTEGO – uroczystość kończąca okres wielkanocny, a także pamiątka nawiedzenia Wieczernika i obdarzenia darami Ducha Świętego zgromadzonych tam Apostołów. [czytaj więcej w zakładce: Rok liturgiczny – Okres Wielkanocny oraz w linku…

ZGROMADZENIE LITURGICZNE – nazwa na określenie całej wspólnoty celebrującej liturgię, a więc: celebransa, asysty liturgicznej, wszystkich wiernych, także porządkowych.

ZŁĄCZENIE (ZMIESZANIE) POSTACI – obrzęd we Mszy świętej polegający na ułamaniu przez kapłana cząstki Ciała Pańskiego i wpuszczeniu jej do kielicha z Krwią Pańską – na znak jedności ofiary Jezusa Chrystusa. Równocześnie kapłan odmawia po cichu podczas tej czynności następującą formułę: Ciało i Krew naszego Pana, Jezusa Chrystusa, które łączymy i będziemy przyjmować, niech nam pomogą osiągnąć życie wieczne. Podczas tego obrzędu śpiewa się lub recytuje błaganie: Baranku Boży.

ZŁOŻENIE RĄK – gest liturgiczny podczas modlitwy, oznacza skierowanie człowieka do Boga i oddanie Mu się z wiarą.

ZMARTWYCHWSTANIE – oznacza powstanie z martwych Chrystusa, ostateczne pokonanie śmierci. Oznacza nadzieję na zbawienie i życie wieczne w niebie dla wszystkich wierzących. Pamiątkę tego wydarzenia obchodzimy co roku w Niedzielę Zmartwychwstania Pańskiego, jak i w każdą niedzielę w ciągu roku (w tzw. „małą Wielkanoc”). [czytaj więcej w zakładce: Rok liturgiczny – Wielki Tydzień oraz Okres Wielkanocny]

ZNAK KRZYŻA – krzyż, początkowo będący znakiem haniebnej śmierci, stał się znakiem zwycięstwa i Zmartwychwstania Jezusa. Jest to znak Zbawienia, identyfikujący chrześcijanina wyznaniem wiary w Trójjedynego Boga.

ZNAK POKOJU – znak pojednania z bliźnim i symbol braterskiej wspólnoty, dokonywany podczas każdej Mszy Świętej. W naszym kraju znakiem pokoju jest ukłon w stronę najbliżej stojących uczestników Mszy świętej lub podanie im ręki. Ten gest wykonuje się w milczeniu lub wypowiada słowa: Pokój Pański niech zawsze będzie z tobą albo: Pokój z tobą, na co przyjmujący odpowiada: Amen. Znak pokoju należy przekazywać z umiarem tylko osobom najbliżej stojącym, by nie zakłócać przebiegu Mszy św.

ZWIASTOWANIE – wydarzenie, podczas którego Archanioł Gabriel objawił Maryi Boży plan wobec Niej. Po zawierzeniu się woli Boga nastąpiło mocą Ducha Świętego poczęcie Chrystusa w Jej łonie.

Autor: Red. ParafiaKlwow.pl